Van verblijf voor onrustige vrouwen tot kunstenaarsverblijf

21 mei 2019 • Marienelle Andringa • HET VIJFDE  SEIZOEN

Gebouw Het Vijfde SeizoenKunstenaarsverblijf Het Vijfde Seizoen in Den Dolder, bestaat langer dan 20 jaar. Het is gevestigd in het voormalige huis voor ‘onrustige’ vrouwen met als doel via kunst ervaringen met de psychiatrie naar buiten te brengen. Dat wil zeggen: alle kunstwerken vertegenwoordigen op hun eigen manier de omgang met mensen die kampen met psychische ziektes. 

Tussen psychiatrie en maatschappij
Kunstenaarsverblijven bestaan op veel locaties in de wereld, maar Het Vijfde Seizoen is uniek in Nederland en daarbuiten. ‘Er zijn wel psychiatrische instellingen die met kunstenaars werken maar niet zo langdurig,’ vertelt Esther Vossen, directeur en curator van de kunstenaarsresidentie.

‘Vaak zijn dat eenmalige projecten of hebben ze een therapeutische vorm. Wij bestaan al meer dan 20 jaar en zijn nauw verbonden met Altrecht GGZ. Het is uniek ook dat de kunstenaars werken op een van de instellingsterreinen en zo drie maanden lang de psychiatrie van heel dichtbij kunnen meemaken.’ Na de residentieperiode van drie maanden wordt hun werk in een solotentoonstelling gepresenteerd in de tentoonstellingsruimte Beautiful Distress House in Amsterdam op he NDSM terrein in Amsterdam.

Klassenverschillen
Het kunstenaarsverblijf van Het Vijfde Seizoen is te vinden op het terrein van Altrecht, de voormalige Willem Arntz Hoeve in Den Dolder. Sporen van langer dan honderd jaar zorg voor de geest zijn in alle gebouwen voelbaar aanwezig. Bij de opzet van het complex in 1906 werd er vanuit gegaan dat personeel en psychiatrisch patiënten met elkaar samenleefden. Er was ruimte voor (therapeutische) arbeid, maar ook voor recreatieve activiteiten zoals sport en toneel. In de oorspronkelijke indeling van het terrein werden mannen en vrouwen strikt van elkaar gescheiden. De maatschappelijke positie van de patiënten kwam tot uitdrukking in het klassenverschil per paviljoen. Er waren paviljoens in drie klassen. Op de uiterste hoeken van het terrein werden de ‘onrustige’ mannen en vrouwen zo ver mogelijk uit elkaar geplaatst. In het voormalige huis voor ‘onrustige’ vrouwen is sinds 1998 het kunstenaarsverblijf Het Vijfde Seizoen gehuisvest. In de atelierwoning wonen en werken kunstenaars een seizoen op het terrein van de psychiatrische instelling. Inmiddels kent Het Vijfde Seizoen een lange lijst van, inmiddels nationaal en internationaal erkende kunstenaars, zoals Annaleen Louwes, Jan Hoek, Roy Villevoye en Annemiek Vera.

Metafoor voor tussenmoment
Het Vijfde Seizoen ontleent haar naam aan een verhaal van schrijver Kurt Tucholsky (1890-1935) Het Vijfde Seizoen, uit 1929. In dit verhaal wordt een kantelpunt in de natuur beschreven, een moment tussen zomer en herfst waarin alles even stil lijkt te staan. De zomer is voorbij, het najaar nog niet begonnen.

‘Een tussenfase, een moment van stilte en reflectie’ licht Vossen toe. ‘Het Vijfde Seizoen is dit ook. De kunstenaars zijn een brug tussen de samenleving en de instelling. Van oudsher was het een gesloten instelling. Toen de residentie er kwam was men net begonnen die meer open te stellen.’

Met innovatieve projecten en initiatieven staat Het Vijfde Seizoen midden in de wereld. In 2015 won de organisatie de landelijke Elisabeth van Thüringenprijs voor het beste kunstproject in de zorg. Dit jaar is het genomineerd voor de Over Hoop prijs.

‘De kunstenaars kijken naar de psychiatrie. Hun ideeën en visies zijn als het ware in gestolde vorm terug te vinden in hun kunst. Ze vertalen de wereld van de psychiatrie en van psychisch lijden in hun werk. Op deze manier zegt elk werk iets over de psychiatrie.’

De werken worden tentoongesteld in galeries, musea, bij Altrecht of in de eigen tentoonstellingsruimte Beautiful Distress House. Zo brengen de kunstenaars iets over de psychiatrie naar buiten. ‘De naam Het Vijfde Seizoen is dus een metafoor voor een tussenmoment. Je kan ook zeggen dat zowel de kunstenaars als de patiënten beide tijdelijk op het terrein van de GGZ instelling zijn en daarmee ook tijdelijk in een andere omgeving ,een ander moment van hun leven.’

Vluchtig
036.FLORIS SCHÖNFELD RIJKSACADEMIE OPEN 2017 PH.GJ.vanROOIJHet Vijfde Seizoen gaat niet over Outsider Art, maar om de verhalen en de ervaringen van patienten die via de kunstwerken naar buiten komen. De kunstenaars laten zich bij het maken van het nieuwe werk inspireren door de patiënten. Het Vijfde Seizoen vindt het belangrijk dat die verhalen gedeeld worden. Soms zijn de patiënten deel van het kunstwerk, een andere keer maken ze zelf kunst. Mariska Voskamp verzamelde voor Ademtocht uit 2007, de adem van bewoners en personeel. Ze vroeg patiënten en medewerkers te blazen in plastic zakjes en bundelde deze tot een grote wolk: een collectief kunstwerk van patiënten en medewerkers van Altrecht.

Voor het werk Rookgordijn, nam Fransje Killaars in 1999 de rookverslaving van patiënten en begeleiders als uitgangspunt. Samen met de patiënten zocht ze duizenden peuken op het terrein bij elkaar en samen regen ze daarvan een groot gordijn.

Begin april van dit jaar is een nieuwe kunstenaar op het terrein neergestreken, Floris Schönfeld. Hij maakt onder andere gebruik van kunstmatige intelligentie, keramieken maskers en stenen beelden van uilen. Schönfeld onderzoekt of kunstmatige intelligentie gevoed kan worden met andere soorten intelligentie of afwijkend gedrag (neurodiversiteit). Samen met clienten maakt hij hier een project over dat in november tijdens Amsterdam Art Weekend te zien is in het Beautiful Distress House.

Festivals en theater
BD HouseDe tentoonstellingsruimte Beautiful Distress House is te vinden op het NDSM terrein in Amsterdam. Deze voormalige scheepswerf is uitgegroeid tot een levendige wijk met culturele festivals, eetgelegenheden en een nieuw te openen museum met graffitikunst. Het Beautiful Distress House ligt naast de pont op de werf. In die ruimte worden de visies en ervaringen van de artists-in-residence toegankelijk gemaakt voor een groot publiek.

Eind 2017 vond er in samenwerking met de culturele broedplaats De School en Nieuw Dakota, een kunstmanifestatie over waanzin plaats, met een manifest en een symposium over stigmatisering en uitsluiting. Gee de Wilde deed hiervan verslag voor Deviant (zie link onder dit artikel). Theatermaker Michaël Bloos is de nieuwe Public Artist in Residence in het Beautiful Distress House. Hij bouwt er aan een Universum van de Waanzin. Tijdens zijn residentie verkent hij het grensgebied tussen spel en waanzin, tussen vader en zoon, tussen beeldende kunst en theater. De jeugd van Bloos stond in het teken van niet worden als zijn vader; niet gek worden, de realiteit niet uit het oog verliezen, weten wat echt is en wat niet. Deze thema’s komen terug in theatraal, beeldend en auditief onderzoek in Beautiful Distress House.

Kings County Hospital
Het Vijfde Seizoen is niet de enige residentie, ook internationaal zijn er residenties. Vossen: ‘Geïnspireerd op Het Vijfde Seizoen is in 2014 eenzelfde residentie in New York opgezet. Beautiful Distress heeft, er samen met het Kings County Hospital Center, een psychiatrisch ziekenhuis in Brooklyn, een artist-in-residence programma gerealiseerd.’ 2014-2015 was een pilotjaar waarin Nederlandse kunstenaars drie maanden hun intrek namen in het ziekenhuis.

De eerste kunstenaar, fotografe Annaleen Louwes heeft in 2014 in het ziekenhuis gewoond en gewerkt. Louwes voelde zich een indringer en outsider toen zij een zwarte gemeenschap binnenkwam. Bij het bestuderen van de omgedraaide kleurnegatieven van haar modellen viel haar op dat alle huidtinten blauw werden weergegeven. De bewoners vonden dit geweldig. Blauw werd een tussenkleur om elkaar te vinden. Ziek en niet ziek, wit en zwart, de verschillen tussen mensen vielen weg in haar foto’s. Het werk dat ze in het ziekenhuis maakte is gebundeld in een boekje Black and white and (some) kind of blue. Op initiatief van Het Vijfde Seizoen en de stichting Beautiful Distress worden meer internationale residenties opgezet.

Educatie in context
b2ap3 large shutterstock 178355147
Educatie speelt een belangrijke rol in het Vijfde Seizoen. Vossen: ‘ik vind het belangrijk om de observatie van kunstenaars te delen met psychiaters en andere hulpverleners in de zorg. Hiervoor hebben we een trainingsprogramma opgezet.’ Psychiaters en andere zorgprofessionals kunnen bij Het Vijfde Seizoen geaccrediteerde workshops volgen. ‘Ook richten we ons met het educatieprogramma op kunststudenten. Hiervoor stellen we sinds vijf jaar een residentieperiode beschikbaar aan een kunstacademie in Nederland. Op deze manier kunnen beginnende beeldenmakers veldwerk doen en leren nadenken over de vraag hoe je als kunstenaar kan werken in een maatschappelijk context.’ Deze maatschappelijke context is ook terug te vinden in het curriculum van de Summer Schools die Het Vijfde Seizoen organiseert. Thema van de derde Summer School: Psychiatrie en privacy.

Nu te zien
Op 23 mei wordt de residentie van Michaël Bloos feestelijk geopend in Het Beautiful Distress House. Op de donderdagen in mei en juni is onder andere theatraal, beeldend en auditief onderzoek te zien. https://www.facebook.com/events/439228153287333/

Later
Vanaf november 2019 heeft Floris Schönfeld een solotentoonstelling in het Beautiful Distress House.

Eerder verschenen in Deviant
Gee de Wilde over Beautiful Distress, kunstmanifestatie over waanzin. https://www.tijdschriftdeviant.nl/398-kunst-voor-verbinding-en-tegen-stigma

Michi Almer over de tentoonstelling in Het Vijfde Seizoen van Aimée Zito Lema en Nahuel Blaton  https://www.tijdschriftdeviant.nl/images/stories/deviant72-18.pdf