Kijk eens in de spiegel

9 september 2018 • Danique van Dijk • HULPVERLENERS

Van hulpverleners wordt verwacht dat ze in staat zijn eigen gevoelens, gedachten en gedrag te kunnen overdenken. Zichzelf een spiegeltje kunnen voorhouden en erin durven kijken. Met als doel meer inzicht te verwerven in (on)bewuste processen en eigen gedragspatronen. Dit gaat over introspectie, ofwel zelfreflectie. Waarom is het zo belangrijk dat een hulpverlener zijn of haar spiegeltje dagelijks paraat heeft? En soms even af moet stoffen? GGZ-verpleegkundige Danique van Dijk overdenkt haar reflectievaardigheden.

Het raamwerk
Tijdens de opleiding tot verpleegkundige hoorde ik voor het eerst over zelfreflectie. Voor mij destijds een wat wollig begrip. Ik was bekend met het begrip ‘evaluatie’ en verwarde dit wel eens met zelfreflectie. Tijdens mijn eerste stage kreeg ik regelmatig feedback op mijn reflectieverslagen. Het zouden vooral evaluatieverslagen zijn. Ik heb leren reflecteren door te reflecteren op mijn reflectieverslagen. In het begin vond ik het gezeur. Alles moest uitgediept en overdacht worden. Best vermoeiend. En de opleiding vroeg naar mijn idee veel op het gebied van reflectie. Die wilde het ene na het andere reflectieverslag. Net als veel medestudenten kreeg ik soms een beetje genoeg van reflecteren. 

Vandaag de dag ben ik blij dat de opleiding zo gehamerd heeft op reflectie. Van huis uit heb ik dit niet echt meegekregen, ik heb pas leren reflecteren tijdens de opleiding. Ik bakte er in het begin niet veel van. Als een stagedag goed was verlopen, was die toch goed verlopen? Ik vond het gedoe om hier langer bij stil te staan. Ik ben mijn stagebegeleiders van toen dankbaar dat die mij bij de hand hebben genomen en daar een stevige spiegel in hebben gelegd. Destijds was het vooral het raamwerk, het glas moest er nog ingezet worden.

De glans
De opleidingsjaren daarna was ik actiever bezig met zelfreflectie. Ik begon het leuker te vinden, het begrip kwam regelmatig ter sprake met medestudenten. Het glas werd erin gezet, de spontane glans was nog niet aanwezig.

De glans ontstond na een moeilijke periode in mijn leven. Ik had iets naars meegemaakt en het duurde ruim een jaar voordat ik dat te boven kwam. Gelukkig met hulp van een goede therapeute. Dankzij de traumabehandeling en gesprekken kreeg ik meer inzicht in mijn eigen aandeel in het geheel, hoe ik bepaalde patronen bij mezelf kon veranderen. Zo werd het verwerkingsproces versneld. De spiegel was af en ik durfde erin te kijken. Overigens wil ik hiermee niet beweren dat zelfreflectie alleen succesvol is na een nare ervaring of moeilijke periode, maar voor mij persoonlijk is het herstelproces helpend geweest om tot betere introspectie te komen.

Helaas kan de glans ook weer verdwijnen. Ik ben ervan overtuigd dat je de spiegel regelmatig moet afstoffen. In mijn werk als verpleegkundige helpen gesprekken met collega’s en intervisie hier goed bij. In mijn privéleven de gesprekken met mijn partner en vrienden. En laat ik de vele gesprekken met cliënten niet vergeten.

Zelfkennis
Zelfreflectie is om verschillende redenen belangrijk in de zorg. Allereerst draagt zelfreflectie bij aan persoonlijke groei en ontwikkeling. Daardoor ontstaat meer bewustwording van eigen handelen, kwaliteiten en valkuilen en meer zelfkennis. Op basis van meer zelfkennis kunnen acties bijgesteld worden en kan de kwaliteit van deze acties verbeteren.

Als een hulpverlener eigen onopgeloste problemen meeneemt in het contact met een cliënt bestaat de kans dat hij die op de cliënt projecteert. Niet de professional maar de cliënt wordt dan drager van het probleem. Zo krijgt de cliënt er een probleem bij, vooral wanneer een hulpverlener niet in staat of bereid is dit proces te (h)erkennen. 

Een hulpverlener die van zichzelf weet waar zijn sterke en minder sterke kanten liggen, kan hier zijn voordeel mee doen, de cliënt daarmee ook. Het kan voorkomen dat een hulpverlener min of meer geforceerd, onhandig of ronduit onprofessioneel communiceert of handelt. Binnen een behandelteam kan uitwisseling over de persoonlijke eigenschappen tot gevolg hebben dat teamleden elkaar kunnen aanvullen en als team daardoor betere zorg op maat kunnen leveren. Dit draagt bij aan de borging van de kwaliteit van zorg en de verbetering ervan. 

Breder perspectief
Bovendien voorkomt zelfreflectie het wijzen naar de ander. De hand wordt sneller eerst in eigen boezem gestoken. Ook kan zelfreflectie bijdragen aan het ontwikkelen van een ‘helikopterview’, het overstijgend denken. Een voorbeeld hiervan is dat men zich mogelijk sneller bewust wordt van parallelprocessen, die zich kunnen afspelen binnen een behandelsetting. Parallelprocessen kunnen omschreven worden als patronen in de interactie, die zich herhalen tussen twee verschillende groepen mensen in dezelfde setting (Robbertz, 2006). Gedocumenteerd is dat behandelteams en cliëntengroepen gedrag en patronen (deels) van elkaar kunnen overnemen en deze onbewust en onbedoeld kunnen versterken. Parallelprocessen beperken zich niet tot het terrein van de GGZ, maar kunnen zich ook daarbuiten voordoen. Een voorbeeld is dat het therapeutisch milieu en de attitude van hulpverleners op een acute opnameafdeling ‘verharden’ doordat zich veel crisissituaties en calamiteiten voordoen.

Tenslotte is zelfreflectie in de zorg van belang, omdat je als hulpverlener in contact staat met cliënten die je helpt bij hun vaak hobbelige weg naar herstel. Daarin speelt de spiegel van de cliënt een essentiële rol. Van een hulpverlener mag verwacht worden dat deze in staat is om zich af te vragen dat wat hij of zij doet, bijdraagt aan het herstelproces van de cliënt. Een cliënt kan zich ook spiegelen aan een hulpverlener die zelf de spiegel pakt en dit open en eerlijk ter sprake brengt met de cliënt. Deze kan dan zijn voordeel doen met een hulpverlener die een ‘voorbeeldfunctie’ heeft.¹ 

Wanneer er gewerkt wordt aan het opbouwen of oppoetsen van andermans spiegel, lijkt het me van groot belang dat de hulpverlener zijn eigen spiegel schoon heeft. Al zullen blinde vlekken voor onbewust gedrag altijd bestaan. Hoe kunnen we onze spiegels afstoffen en oppoetsen? 

Roestige vaardigheden oppoetsen 
Een voorbeeld van een reflectiemethode is STARR. STARR staat voor Situatie, Taak, Actie, Resultaat en Reflectie. Deze methodiek wordt met regelmaat toegepast om te reflecteren op communicatieprocessen. Wat mij aanspreekt aan deze methode is dat je stapsgewijs wordt aangezet tot reflectie. Vooral als de reflectievaardigheden een beetje roestig geworden zijn, kan deze  methodiek helpen de boel weer scherp te krijgen. Er is veel informatie over deze methode te vinden op internet. 

Ik zou graag zien dat er meer scholing komt op het gebied van reflectie. Vaak lijken wij, hulpverleners, het een beetje spannend te vinden ons kwetsbaar op te stellen en de ander deelgenoot te maken van onze spiegel. Ik ben ervan overtuigd dat meer scholing gewenst is en pleit voor een symposium dat helemaal gewijd is aan het onderwerp zelfreflectie. Laten we vooral niet te star worden om onszelf een spiegel voor te houden. Hoe staat het met jouw spiegel?

1. Zie: Timo van Kempen ‘Hulpverlening zonder protocol’ Deviant