Psychiatrie: niets te verliezen en gewoon weglopen?

19 juli 2016 • Gerard Lohuis en Igor van Laere • WEGLOPERS

weglopen2In 2015 zijn ruim 2500 psychiatrische patiënten weggelopen uit een instelling of niet teruggekeerd van verlof. Tv-programma Nieuwsuur bracht dit gegeven op een toon alsof de samenleving hierdoor groot gevaar loopt. Sindsdien keert deze alarmerende toon geregeld terug in de media. Maar zijn het er eigenlijk veel? Als je kijkt naar de manier waarop mensen in de ggz belanden, zijn het er eerder weinig, betogen Lohuis en Van Laere in dit artikel. En laten we ook eens kijken waaróm mensen weglopen.

Cijfer moeilijk te duiden
In 2015 zijn 2539 vermissingen uit psychiatrische klinieken gemeld bij de Inspectie voor de Gezondheidszorg. Graag willen wij dit getal beschouwen. Maar helaas hebben wij geen gegevens om het ‘wegblijfgetal’ te kunnen duiden. Het is onbekend hoe dit totaalcijfer is opgebouwd: hoeveel cliënten liepen weg en hoeveel keerden niet terug van verlof? Bovendien ontbreekt cijfermateriaal over hoeveel cliënten in totaal met verlof gingen en daarvan al dan niet terugkeerden.

Grofweg kunnen we stellen dat bij jaarlijks ruim 60.000 klinische opnamen in de ggz 1 op de 25 cliënten wegloopt of wegblijft na verlof. Is dit nu veel of weinig? Wanneer we ervan uitgaan dat patiënten vrijwillig om hulp vragen en gemotiveerd zijn om een klinische behandeling te ondergaan, lijkt wegblijven vaak voor te komen. Helaas vragen de meesten niet vrijwillig om hulp. Velen worden met drang of erger, zelfs met dwang opgenomen.

Vrijwillig is niet echt vrijwillig
Wanneer mensen zich wél vrijwillig laten opnemen, gebeurt dat veelal omdat ze de aansluiting binnen de samenleving missen. Een gevoel van eigenwaarde en het verlangen om te functioneren vanuit een zinvol perspectief met betrokken vrienden of familie, zijn de basisingrediënten voor maatschappelijke participatie. Wanneer dat niet lukt, vertaalt dit zich nog wel eens in een psychiatrisch toestandsbeeld en weet de burger niet beter dan zich uiteindelijk als patiënt aan de poort van de psychiatrie te melden. Het kan gaan om disfunctionele gedragspatronen, ontwikkeld vanuit een problematische jeugd; traumatische ervaringen die het gevoel van autonomie en eigenwaarde aangetast hebben; of gewoon te veel vecht- en vluchtgedrag in een samenleving die vol van sociale codes verwacht dat iemand zich aanpast aan de regels die deze samenleving stelt.

Psychische problemen zijn contextueel
Psychiatrische problemen ontstaan altijd binnen de context van de samenleving en in wisselwerking tussen het individu en de omgeving. Hoe vrijwillig wil iemand dan opgenomen worden? In de kliniek gelden regels en wordt verwacht dat de patiënt zich aanpast temidden van anderen die met problematisch gedrag worstelen. weglopen1Zonder dat de kliniek dat vraagt of wil, past de patiënt zich ook dááraan aan.

De psychiatrie komt met een diagnose in een taal die niet van de patiënt is, terwijl de patiënt de ervaring van (opnieuw) gefaald te hebben in de buitenwereld met zich meedraagt tijdens de opname in de kliniek. De patiënt die op zoek is naar perspectief, moet de verbinding met direct betrokkenen uit de eigen leefwereld achter zich laten. En wordt vervolgens vermoedelijk intrinsiek opgezadeld met een gevoel van buitengesloten te zijn, gefaald te hebben en een stigma rijker te zijn wanneer de buitenwereld na een tijdje weer betrokken wordt.

Stigma en stapelende problemen
Het is niet voor niets dat er de laatste tijd veel aandacht wordt besteed aan (zelf)stigma. Het doet iets met het (zelf)beeld en (eigen) beoordeling wanneer iemand een tijd depressief, verward of anderszins ontregeld is en het eigen spoor verliest. De angst dat de problemen terugkeren, het haperende zelfvertrouwen, de twijfel wat anderen ervan vinden, het zijn stuk voor stuk symptomen die als het even tegenzit, meegeleverd worden bij ontslag. Hoe goed men het in de kliniek ook bedoelt, hoe goed ambulante hulpverleners hun best ook doen: iemand die zich buitengesloten voelt en de verbinding met anderen en de samenleving verliest, heeft er een probleem bij.

Dwangopnames
Tot zover de vrijwillige opname. Maar wat te denken wanneer iemand met drang of zelfs dwang de kliniek wordt ingestuurd? Wanneer iemand zelf niet ziet dat hij in de war is? Volgens Xavier Amador1 ziet ruim 50% van mensen die psychotisch zijn niet dat ze in de war zijn, hetgeen dan anosognosie wordt genoemd. Wat betekent het voor een cliënt en hulpverleners wanneer iemand zijn eigen emoties en stemming niet onder controle kan houden omdat de manie, depressie of impulsdoorbraken tot controleverlies en gevaarlijk gedrag kunnen leiden? Kan er aanspraak op worden gemaakt dat iemand daarvoor zou kunnen kiezen? Wanneer een vorm van realiteitsbesef terugkeert, strijden schuld en schaamte om voorrang en heeft het zelfvertrouwen de zoveelste deuk gekregen.

Signaal van angst
Gedwongen hulp bevestigt uiteindelijk de afstand tussen mensen, verbreekt verbindingen, neemt perspectief weg en tast het gevoel van eigenwaarde aan. Ieder mens wil ergens bij horen. Ieder mens wil ertoe doen vanuit de eigen beleving binnen een eigen context. Gedwongen hulp leidt tot kansberekening wanneer er geen betekenisvol perspectief gecreëerd wordt, of wanneer iemand geen gevoel van betrokkenheid vanuit de hulpverlening ervaart. Dan is weglopen te vertalen als signaal van angst, boosheid, onrust, verdriet: ongecommuniceerde, ongerichte en impulsgedreven emotie.

Het kan anders
Weglopen is een signaal van onmacht van zowel de patiënt als de samenleving. Het is een symptoom van onmacht van de ggz en van de patiënt die geen patiënt wil zijn. Wanneer een psychiatrisch probleem eenmaal een langdurend karakter krijgt, is het van belang om een andere omgeving te creëren waarin behandeling en betekenisgeving samen kunnen gaan. Een omgeving waarin familie, vrienden en ervaringsdeskundigen een prominente rol moeten hebben. De Brouwerij in Amsterdam is daar een mooi voorbeeld van. Een omgeving waar je als cliënt het gevoel hebt dat je ertoe doet, ergens bij hoort en er ondertussen ook nog hulpverleners zijn die opletten dat de symptomen de regie niet van je overnemen.

Weglopen is een signaal dat we de ggz anders vorm moeten geven.

Gerard Lohuis is sociaal-psychiatrisch verpleegkundige bij Lentis Groningen en trainer, docent en opleider aan de Hanzehogeschool Groningen. Contact: Dit e-mailadres wordt beveiligd tegen spambots. JavaScript dient ingeschakeld te zijn om het te bekijken.
Dr. Igor van Laere is sociaal geneeskundige en oprichter van de Doctors for Homeless Foundation (www.doctorsforhomeless.org) en de Nederlandse Straatdokters Groep. Contact: Dit e-mailadres wordt beveiligd tegen spambots. JavaScript dient ingeschakeld te zijn om het te bekijken.

Noot 1: Xavier Amador, I am not sick, I don't need help! New York: Vida Press, 2012.