Nicolas Philibert toont psychiatrie van binnenuit

18 september 2025 • Henk Maurits • FILMRECENSIE

Tussen de Seine en het Bois de Vincennes in Parijs ligt het Hôpital Esquirol, een van de oudste psychiatrische instellingen van Frankrijk. Je hebt een drone nodig om de enorme omvang van het complex te overzien. Dat deed Nicolas Philibert in 2021. Hij koppelde zijn filmcamera aan een drone, om daarna vanuit de lucht in drie verschillende films, binnen te zweven in de kamers en de hoofden van patiënten en cliënten en die te laten vertellen over hun dagelijkse leven in de psychiatrie daar beneden. 

Drieluik
Drie documentaires, van bij elkaar meer dan vijf uur, had de Franse cineast ervoor nodig om te laten zien wat voor mensen je kunt tegenkomen in de psychiatrie. Zijn drieluik begint met Sur l’Adamant, een portret van een dagcentrum op een omgebouwde raderboot in de Seine. Een film die in 2023 de Gouden Beer won, de hoofdprijs van het filmfestival van Berlijn en die begin 2024 in première ging in Nederland (zie recensie van 4-1-2024). Daar zijn nu afgelopen zomer twee documentaires bijgekomen. De lange film Averroès & Rosa Parks, de namen van twee afdelingen in het oude Esquirol. En als derde de docu La machine à ècrire over cliënten die begeleid thuis wonen. Alle drie de films zijn – afzonderlijk – te zien onder de noemer “Philibert-drieluik” bij streamingdienst Picl. 

Averroès & Rosa Parks
In de recent uitgebrachte documentaire Averroès & Rosa Parks laat Philibert uitgebreid, vaak minutenlang patiënten vertellen over zichzelf, hun behandeling en de zaken waar ze mee worstelen. Wonen en werk, medicatie, hun relatie met psychiaters en andere behandelaars, hun dagbesteding, liefhebberijen, hun verleden en hun plannen voor de toekomst. De behandelaars vormen een geduldig klankbord en tonen – misschien omdat de camera meekijkt – opvallend veel geduld. Ze houden het gesprek gaande, proberen erachter komen wat iemand wil, maar echt doorpakken gebeurt zelden door de terughoudendheid van patiënten, die bijvoorbeeld helemaal geen zin hebben om te werken, of te verhuizen en die soms op een botte manier het gesprek beëindigen omdat ze het wel genoeg vinden. 

Philibert neemt er alle tijd voor om de realiteit van het dagelijks leven in de psychiatrie te vangen in beelden. In zijn manier van filmen lijkt hij op de Amerikaanse, legendarische filmmaker Frederic Wiseman, die als een ‘fly on the wall’ met zijn camera ergens binnenvloog en er de tijd voor nam om te laten zien hoe het er in een bepaalde omgeving aan toe gaat. Zoals in zijn spraakmakende documentaire Titicut Follies, over de mensonterende toestanden in een State Mental Hospital in Boston in 1967. Dat soort films vereisen een lange voorbereidingstijd om vertrouwen te wekken, zodat mensen tijdens een gesprek de camera vergeten. 

Coronatijd
Dat kost tijd en daarom duurde het even voor Philibert klaar was met zijn drie films, waar hij in 2021 – nog in coronatijd – mee begon. Daardoor kijk je nu ook wat vreemd aan tegen de mensen met monddoekjes die voorbijkomen in de film Averroès&Rose Garden. Waarbij de patiënten het duidelijk niet zo nauw nemen met de mondbescherming. En corona is ook nergens het onderwerp van gesprek. Niet in de individuele gesprekken, en ook niet in de groepstherapieën, waarin de gesprekken alle kanten op gaan. Averroès & Rosa Parks is vooral een portret van een heel divers samengestelde groep individualisten met heel verschillende achtergronden, problemen en ziektebeelden. Je herkent mensen met paranoïde trekken, met angsten, schizofrenie, een obsessie of manisch-depressiviteit. Velen worden al jaren behandeld, anderen zijn recent opgenomen vanwege zelfmoordgedachten of een suïcidepoging. Veel mensen hebben ook een leven op straat achter de rug als ze in de psychiatrie terecht kwamen. 

Philibert observeert, filmt en interviewt de cliënten met empathie en met respect, zonder er etiketten op te plakken of mensen te labelen. Het is knap dat de filmmaker erin geslaagd is om zo dicht bij zijn personages te komen en ze zo naturel en losjes te portretteren. Maar wat er verder achter de schermen gebeurt, de stafbesprekingen, de doelstellingen, de behandelplannen en de relatie met het psychiatrisch ziekenhuis blijft buiten beeld.

De kijker mag bij Philibert heel veel zelf invullen. Hij beweegt mee met wat de patiënten en cliënten van zichzelf willen laten zien. Schrikt niet terug van onsamenhangende verhalen, maar laat mensen zien zoals ze zijn. Met hun eigenaardigheden, hun authentieke uitstraling en eigen persoonlijkheid. 

La machine à ècrire
Het minste interessante deel van het drieluik is het laatste deel, La machine à écrire. We zien een vijftal cliënten die zelfstandig of begeleid wonen. Net als de patiënten uit Averroès of Rosa Parks kunnen ze gebruik maken van de activiteiten en diensten van de Adamant. In deze film krijgen de thuiswonende cliënten hulp van twee begeleiders, die hen helpen met technische problemen. Bijvoorbeeld een kapotte typemachine, een cd-speler of een printer die het niet doet.

Het aardige is dat er tijdens die reparaties een informele sfeer ontstaat, waarin cliënten ook weer iets vertellen over hun achtergrond, over wat ze bezighoudt en hun wensen en verlangens. 

De laatste bewoner in de film die aan het woord komt is de artistieke kunstenaar Frédéric, die we ook in deel 1 al tegenkwamen op de Adamant. Hier zien we hem in zijn eigen habitat. Een met boeken, prenten, schilderijen en stapels platen volgestouwde kamer, waarin twee begeleiders tevergeefs proberen orde in de chaos te scheppen. Maar voor Frédéric heeft elk object een eigen betekenis en dingen opruimen doet hij toch het liefst zelf. Bij hem is opruimen het verplaatsen van stapels en daar geeft hij een eigen ‘betekenis’ aan. “Ik verplaats stapels om op ideeën te komen.” Net hoe je ernaar kijkt. En opnieuw voel ik bewondering voor de begeleiders, voor hun geduld, begrip en empathie, door Philibert met evenveel geduld, begrip en empathie in beeld gebracht. Ook van de kijker wordt geduld gevraagd, maar wie er de tijd voor neemt wordt beloond met een bijzonder drieluik.

Philibert-drieluik
1. Sur l’Adamant. Regie: Nicolas Phillibert, Frankrijk, 2023, 109 min., documentaire. Wereldpremière, februari 2023 op het Filmfestival van Berlijn. Winnaar Gouden Beer. Nederlandse première, november 2023 op het IDFA. 
2. Averroès & Rosa Parks. Nicolas Philibert, Frankrijk 2024, 143 min. Documentaire. Nederlandse première 14-8-2025.
3. La machine à ècrire. Nicolas Philibert, Frankrijk, 2024, 72 min. Documentaire.
Nederlandse première 14-8-2025.

Alle drie de films zijn, afzonderlijk, te huur via streamingdienst Picl.nl.