Sur l’Adamant, Een boot vol buitenbeentjes  

4 januari 2024 • Henk Maurits • FILMRECENSIE

Op loopafstand van de Notre-Dame ligt in de Seine een oude raderboot afgemeerd. In 2010 zijn de schoepraderen eraf gehaald en werd de boot in een gezamenlijk project met architecten, ggz-medewerkers, en cliënten omgebouwd tot een drijvend dagcentrum voor psychiatrische patiënten. Filmmaker Nicolas Philibert ging er in 2021 met zijn camera aan boord en kwam thuis met ruim 100 uur filmmateriaal. Daar selecteerde hij 100 minuten uit voor de documentaire Sur l’Adamant die, tot veler verrassing, in 2023 de Gouden Beer won op het filmfestival van Berlijn.

Een witte raaf
Het is zeldzaam dat een documentaire wordt bekroond op het prestigieuze Berlijnse filmfestival.  Maar Sur l’Adamant wist een gevoelige snaar te raken bij de internationale jury en werd opeens het verrassende ‘buitenbeentje’ in het hoofdprogramma van de Berlinale. Filmmaker Philibert vroeg zich in zijn dankwoord zelfs gekscherend af of de jury “gek” geworden was om zijn film te bekronen. Bijna symbolisch: een film over ’buitenbeentjes’ die de witte raaf wordt op een van de belangrijkste internationale filmfestivals.

De Duitse pers had het er ook moeilijk mee en dan niet alleen met die eerste prijs, maar ook met de inhoud. Er waren kritische geluiden over het laten zien van patiënten in hun wanen, omdat dit kan leiden tot lachen om geesteszieke mensen, terwijl de scènes niet humoristisch bedoeld zijn. Zoals in de film bijvoorbeeld de scènes met Frédéric, een ‘kunstenaar’ en vaste bezoeker van de Adamant, die ervan overtuigd is dat hij en zijn broer een reïncarnatie zijn van Vincent en Theo van Gogh, en ook van de broers Travis en Walt uit de film Paris, Texas van Wim Wenders. En zijn eigen tragische liefdesgeschiedenis koppelt hij, in een zelf geschreven en uitgevoerde song, aan die van Jim Morrison en diens geliefde Pamela. 

Anders zijn 
Philibert neemt er de tijd voor om Frédéric uitgebreid zijn ongeloofwaardige verhalen te laten vertellen, omdat hij in zijn film mensen wil laten zien zoals ze zijn, en niet zoals wij vinden dat ze zouden moeten zijn. De Adamant is een verzamelplaats van mensen die anders zijn, die in de Parijse metro anders worden aangekeken omdat ze er anders uitzien of zich anders gedragen. Op de Adamant valt dat minder op. Ze zien er in de meeste gevallen niet veel anders uit dan de psychiater, de verpleegkundigen, de therapeuten en andere begeleiders die in het Dagcentrum rondlopen. Philibert observeert, filmt en interviewt de cliënten met empathie en met respect, zonder er etiketten op te plakken of mensen te labelen. Het zijn cliënten die praten over zichzelf, over hun angsten, hun stemmen, hun waangedachten.

Het is knap dat de filmmaker erin geslaagd is om zo dicht bij zijn personages te komen en ze zo naturel en losjes te portretteren. Hij heeft er, zo vertelt hij in een interview, veel tijd voor uitgetrokken om eerst hun vertrouwen te winnen en ze daarna de camera te doen vergeten, al wordt er tijdens het filmen nog regelmatig op de camera geanticipeerd. Kan ook niet anders als er een filmploeg van vier man opduikt in een workshop of bij een vergadering. Vandaar dat Philibert geregeld alleen met zijn camera naar de Adamant trok om de meer intieme momenten te vangen. 

In een rustige opbouw laat hij de kijkers eerst kennismaken met de bijzondere atmosfeer op de Adamant. Het pruttelende koffiezetapparaat als verbindende factor voor een gesprek bij een kop koffie in je eigen groene mok. Fragmenten van vergaderingen met begeleiders en cliënten die van de hak op de tak springen of met een persoonlijke hartekreet komen. Workshops die worden besproken of plannen voor een speciale filmweek. Het oogt allemaal los uit de pols, maar er ligt zonder twijfel een gestructureerd concept aan het Dagcentrum ten grondslag. Zowel aan de film, als aan de opvang, behandeling en begeleiding.

Onderbuik
Maar wat er in de ‘stuurhut’ van het schip gebeurt, de stafbesprekingen, de doelstellingen, de behandelplannen en de relatie met het psychiatrisch ziekenhuis blijft buiten beeld. Afgezien van een uitstapje naar een groentemarkt, blijft Philibert met zijn camera aan boord van de Adamant, met het vizier gericht op de cliënten, van wie er een stuk of vijf gaandeweg steeds meer gestalte krijgen, zonder dat we veel over hun achtergrond of hun ziektegeschiedenis te weten komen.

De kijker mag bij Philibert heel veel zelf invullen. Hem gaat het er om te tonen wat cliënten van zichzelf laten zien. Als muzikant of zanger, als deelnemer aan een vergadering, als schilder in een kunstworkshop, als ‘model’ bij een fotografieworkshop, of tijdens een motorische therapiesessie. Philibert schrikt niet terug van onsamenhangende verhalen, maar laat mensen zien zoals ze zijn. Met hun eigenaardigheden, hun authentieke uitstraling en met soms verrassende, heldere analyses over hun ziekte, de psychiatrie, de rol van de verpleging of het belang van medicatie. “Zonder pillen raak ik in een crisis en word ik gek” zegt François, een van de oudere cliënten in de film.

Hij is een van de markantste personen uit de film en tekent voor de opening van de film met een gepassioneerd lied over de “menselijke bom” die hij is zonder medicatie. “Alleen dankzij zware medicatie flip ik niet en kan ik met je praten,” zegt hij later in de film tegen zijn begeleider Guillaume. “Ik word totaal maf zonder mijn medicijnen.” François is uitgesproken positief over de psychiatrie al willen behandelaars volgens hem te graag en te veel “praten”. Hij vindt zijn pillen veel belangrijker. “Zonder pillen ben ik niet te genieten en zou ik kunnen denken dat ik Jezus ben of zo de Seine in springen.” Maar zolang hij op de Adamant zit blijft hij drijven.

Sur l’Adamant. Regie: Nicolas Phillibert, Frankrijk, 2023, 109 min., documentaire. Wereldpremière, februari 2023 op het Filmfestival van Berlijn. Nederlandse première, in november op het IDFA. De film gaat op 4 januari 2024 draaien in de filmtheaters en is vanaf dat moment ook te zien via streamingsdienst Picl.nl.