Als de nacht maar niet valt

24 september 2023 • Henk Maurits • FILMRECENSIE 

Een film over gedragsonderzoek bij mensen met mentale problemen zien we niet elke dag voorbijkomen in de filmtheaters. Dat is meer iets voor de collegezalen van HBO’s of universiteiten. Filmmaker Mark Schmidt weet dit thema echter in een artistiek jasje te steken en de verhalen van respondenten en onderzoekers, de questionnaires en metingen, de computers en laboratoria op een aantrekkelijk manier vorm te geven. Zijn documentaire Als de nacht maar niet valt is wetenschap in een poëtische verpakking.

Preventie
In de film van Schmidt wordt ingezoomd op een drietal studies rond het begrip preventie en hoe je door het verzamelen van gedragsgegevens, hulpmiddelen kunt ontwikkelen om mentale problemen beter te herkennen en het liefst al in de kiem te smoren. Hoe je kunt voorkomen dat mensen in de ggz terecht komen en hoe je ze bijvoorbeeld, door het creëren van een ideale woonomgeving, een beter leven kunt geven. De film laat daarvan drie opmerkelijke voorbeelden zien in Noorwegen, in Nederland en in Amerika. 

Coping kids
In Noorwegen wordt op enkele basisscholen gewerkt met het project ‘Coping kids’. Hierbij wordt onderzocht of door middel van vroegtijdige signalering, problemen op latere leeftijd kunnen worden voorkomen. Er worden aan kinderen, op hun leeftijd afgestemde, vragen gesteld over bijvoorbeeld angst en somberheid, als mogelijke triggers voor een depressie op later leeftijd. Wie bij een vragenlijst hoog scoort komt in een gespreksgroep terecht, waarin de gevoelens bespreekbaar worden gemaakt. 

Zoals Ylva en Ferdinand die allebei hun eigen angsten hebben, waar ze in de film over vertellen. De camera zit er bovenop en zorgt voor prachtige observaties in de groep of thuis in de interactie met ouders. Gelukkig worden de kinderen niet neergezet als ‘proefkonijnen’ maar als normale kinderen die spelen in de sneeuw, in het klimrek of op het schoolplein. Prachtig om te zien hoe ze soms doodmoe of verveeld reageren op onderzoeksvragen waar ze eigenlijk geen zin in hebben. 

In Nederland gaat alle aandacht uit naar Maarten, een intelligente twintiger die net een psychose achter de rug heeft en middenin een reïntegratieproject zit. Hij doet mee aan het Prisma-onderzoek van de universiteit van Groningen, waarin gekeken wordt naar de relatie tussen sociaal gedrag en mentale gezondheid. Volgens de onderzoekers zijn er namelijk aanwijzingen dat bepaalde veranderingen in sociaal gedrag kunnen duiden op de ontwikkeling van depressie, schizofrenie of dementie. 

Behapp app
Het onderzoek gebeurt aan de hand van vragenlijsten en de “behapp app”, een app op een smartphone waarmee sociaal gedrag wordt gemeten. Zaken als hoe vaak iemand contact heeft en met wie, of er veel of weinig wordt geappt, of iemand veel of weinig thuis is en andere meetbare kenmerken van, zoals de onderzoekers het noemen, ‘sociale terugtrekking’, vaak een van de eerste symptomen van psychiatrische of neurologische aandoeningen. Maarten draait mee in de mallemolen van het onderzoek. Hij voert gesprekken, beantwoord vragenlijsten, krijgt MRI-scans en er worden hersenfilmpjes gemaakt om zijn hersenactiviteit te meten. 

Dat is allemaal waardevolle input voor de onderzoekers, waar wij als filmkijker verder nauwelijks of geen informatie over krijgen. In een laboratorium zien we muizen ronddwalen in een kooi om ze even later gedigitaliseerd op een computerscherm hun sporen te zien trekken over het scherm. Het hoe en waarom wordt verder niet uitgelegd. Parallel zien we in een soort beeldrijm Maarten, gefilmd vanuit een drone zijn sporen nalaten op een leeg plein. Het zijn dit soort elementen, het bijzondere camerawerk, poëtische teksten tussendoor en een vernuftige ‘sound design’ die de film boven de doorsnee wetenschapsfilm uit tillen. De resultaten van al die onderzoeken zijn voor later.

Psychose
Hoewel er een vijftal personages in de film wordt geportretteerd, is Maarten de verbindende factor in het geheel. Hij komt het meest aan het woord en krijgt uitgebreid de gelegenheid te vertellen over zijn psychose. Het ontstaan ervan als gevolg van een obsessieve gebeurtenis, de paranoia waar hij in verzeild raakte, de angst en gevoelens van pure eenzaamheid. “Een confrontatie met het niets, met de leegte”, zoals hij het noemt. 

Hij weet op een heldere manier te vertellen over zijn waangedachten. Het idee dat vogels hem in de gaten houden, zoals blijkt wanneer hij zittend in een park af en toe naar boven kijkt als hij vogels hoort. Het waanidee dat, in die psychotische fase, een genootschap hem behekst had en achter hem aan zat. Gedachten die kunnen terugkomen, maar die met behulp van de Behapp app kunnen worden herkend, door verandering in het gedragspatroon. De app registreert of iemand drukker en onrustiger wordt, wat voorspellende factoren kunnen zijn voor een terugval,

Surrealistisch
Het meest curieuze onderdeel van de film is het onderzoek dat wordt uitgevoerd in de stad Lake Nona in Florida. Een klassieke Amerikaanse ‘suburbia’, die oogt als een filmdecor van Wes Anderson (“Android City’.), Van bovenaf lijkt het op een maquette met brede straten, rijen eenvormige huizen met groen eromheen. Hier en daar een palmboom, bloemperken, kleurrijke zebra’s, moderne supermarkten en bedrijfsgebouwen, maar geen mens op straat, behalve twee meisjes op een skateboard. Dodelijk saai zou je zeggen. Maar niet voor de ontwikkelaars van de Tavistock Development Company 

Zij willen alles in het werk stellen om een woonomgeving te creëren zonder stress, waar mensen zich veilig, prettig en gelukkig voelen. Gestreefd wordt naar een perfecte, gezonde leefomgeving voor de circa 50.000 huishoudens uit de wijk die bij het onderzoek zijn betrokken. Het lijkt een bijna surrealistische wereld, maar natuurlijk wonen er ook mensen met problemen. Zoals Natalia, die stressgevoelig is en die geregeld op een speciale app de resultaten van haar gedrag checkt om te zien of ze gestrest is of niet. En Bellina, de zangeres van een rockgroep, die ook weinig heeft aan de utopistische onderzoekers van Tavistock, want zij komt uit een familie met veel depressies en ziet het vooral als een genetisch probleem dat alleen met “chemische middelen” in de hand kan worden gehouden.   

Zij leveren het bewijs dat niet alles maakbaar is in onze samenleving. Niet in Lake Nona en ook niet in Nederland, waar Maarten aan het eind nog eenmaal terugkomt op zijn psychose en de korte terugval die hij daarna heeft gehad. “Waanzin is menselijk”, zo constateert hij als hij het heeft over zijn kwetsbaarheid en gevoeligheid voor stress. Om tenslotte tot de verrassende conclusie te komen dat de psychose een nachtmerrie was, maar na de intensiteit van de psychose vond hij het eigenlijk ook een beetje saai. “Je hebt het idee dat je meer jezelf bent dan ooit tijdens zo’n psychose. Daar verlang ik af en toe nog wel naar terug.” 

“Als de nacht maar niet valt”. Een film van Marc Schmidt, NL, 2023, 84 min., documentaire. Première 24 september 2023 op het Nederlands Filmfestival. Vanaf 28 september in de filmtheaters en op Picl.nl.