Op reis door onze binnenwereld

19 september 2023 • Michi Almer • BOEKBESPREKING

Petra de Vries schreef ‘Schatkaarten voor de binnenwereld’: een bijzonder boek. Het is een ervaringsverhaal, een poging een theorie te ontwerpen over onze grotendeels onbekende binnenwereld en een uitnodiging om met deze theorie meer inzicht te krijgen in deze binnenwereld. Dat klinkt pretentieus, maar de auteur stelt zich bescheiden op: ze vertelt haar verhaal en nodigt de lezers uit om de inzichten die ze heeft opgedaan te gebruiken om hun eigen binnenwereld te verkennen. 

Veiligheid als sleutel
Het verhaal van Petra is een verhaal waarvan velen wel iets zullen herkennen: een hardwerkende ietwat angstige vrouw die in een burn-out belandt en op een gegeven moment zelfs ‘randpsychotisch’ genoemd wordt. Ze probeert te begrijpen hoe het zover heeft kunnen komen en zoekt de oorsprong van haar problemen in haar jeugd. Daar vindt ze geen grote dramatische gebeurtenissen, maar wel een moeder die het drukke huishouden eigenlijk niet aan kon een haar jongste dochter geen veilige basis kon bieden. En veiligheid is het fundament van het model van onze geest dat Petra de Vries ontwikkelt. 

Dat model bestaat uit zeven niveaus, schematisch weergegeven in zeven kleuren: de onderste laag rood en de bovenste paars, een beetje zoals de chakra’s worden gesymboliseerd. Boven rood (veiligheid) komt oranje dat staat voor energie en stemming. Daarboven geel dat onze verbinding met anderen symboliseert, dan groen: het niveau van keuzes en waarden, lichtblauw: onze vaardigheden en creativiteit, donkerblauw: structuren en plannen en paars: de inspiratie. 

De niveaus staan met elkaar in verbinding en beïnvloeden elkaar. Bovendien is er binnen elk niveau sprake van een zeker evenwicht tussen positieve en negatieve ervaringen. 

Overlevingsstrategieën
Baby’s en jonge kinderen zijn volstrekt afhankelijk van de volwassenen die voor ze zorgen. Als zij hongerig zijn of ander fysiek ongemak ervaren gaan ze huilen. Dat hoort erbij. Als het goed gaat komt er binnen niet al te lange tijd een volwassenen die troost biedt en probeert te achterhalen wat er mis is. Maar soms zijn volwassenen zo in beslag genomen door andere dingen dat ze verkeerd, te laat of niet empathisch reageren. Het kind mist dan de ervaring dat het na zo’n nare sensatie getroost wordt. Dit kan er, naarmate het vaker gebeurt, toe leiden dat het gevoel van onveiligheid overheerst en dat het zoeken naar veiligheid de voornaamste drijfveer van het kind wordt. Zo’n kind gaat overlevingsstrategieën ontwikkelen, die op korte termijn veiligheid bieden, maar op den duur de verdere ontwikkeling in de weg zitten. 

Petra geeft voorbeelden van overlevingsstrategieën die ze bij zichzelf herkent: ‘het iedereen naar de zin willen maken’, ‘conflicten uit de weg gaan’, ‘grappig zijn om mensen blij te maken’. En ze nodigt de lezers uit om zelf op zoek te gaan naar zulke overlevingsstrategieën en vervolgens te kijken welke voordelen en welke belemmeringen die opleveren. We hebben ze allemaal, in meerdere of mindere mate, want opgroeien en leven in deze wereld kent altijd precaire momenten. 

Spiegelhuis en Blokkadeladder
De Vries heeft veel energie gestoken in de vormgeving van het boek: er zitten voor alle kleuren kaartjes met uitspraken in. Je kiest de kaartjes die het beste bij je passen en legt ze in het patroon van een huis. Drie rode kaartjes zijn het grondwater, daarboven komen een oranje kruipruimte en een gele kelder. Vervolgens drie groene en twee lichtblauwe kaartjes, met als dak een donkerblauwe. Verrassend vond ik dat we hier mogen kiezen uit de rol die we zouden spelen in een primitieve samenleving – denk aan: jager, genezer, bouwer, stamhoofd of verhalenverteller. Boven het huis komt een paars kaartje met de naam van iemand die je inspireert. 

Zo zijn er meer ‘opdrachten’ in het boek die tot verrassende inzichten kunnen leiden. Bijvoorbeeld de uitnodiging om iets in gedachten te nemen, wat je graag zou willen doen, maar waar je nog steeds niet aan bent begonnen. Wat houdt je tegen? Een zogenaamde blokkadeladder kan helpen deze vraag te beantwoorden. Opnieuw begin je de ladder bij het rode niveau en klim je naar boven tot de paarse top. En steeds vraag je je af wat je op dat niveau tegen zou kunnen houden. 

Na de kindertijd?
De Vries merkt zelf op dat de rode, oranje en gele kaartjes over het algemeen een negatieve lading hebben. Het gaat om uitspraken als: ‘Ik ben bang voor conflicten’, ‘Ik durf me niet te hechten’, ‘Prikkelgevoelig’, ‘Neerslachtig’, ‘Ik laat anderen makkelijk over mijn grenzen gaan’ of ‘Ik voel me snel afgewezen’. De groene, blauwe en paarse kaartjes hebben betrekking op waarden, vaardigheden en idealen en klinken positief. Bovendien zijn deze niveaus bewust, terwijl de eerste drie vaak onbewust zijn. 

Ik heb de indruk dat het model van de geest dat De Vries heeft ontwikkeld op dit punt verder uitgewerkt zou moeten worden. Want niet alleen het in onze vroege jeugd ontwikkelde gevoel van veiligheid, fysieke energie en sociale inbedding maar ook wat we later meemaken als we vaardigheden, waarden en idealen ontwikkelen, kan tot problemen leiden. Stel dat iemands waarden te maken hebben met zorgzaamheid, rechtvaardigheid en empathie. In een omgeving die ons aanzet tot concurrentie en individualisme komt zo iemand al snel in de knel. En helaas worden onderwijs en arbeidsmarkt steeds meer gekenmerkt door concurrentie en zit individualisme in de haarvaten van onze maatschappij. Dat maakt ook dat de narigheid die we in onze jeugd mee hebben gemaakt langer en sterker doorwerkt in ons latere leven. De effecten van trauma’s worden niet alleen door de ernst van de traumatische gebeurtenis bepaald, maar ook door wat daarop volgt. De gevoelens van machteloosheid die iemand als baby heeft ervaren, kunnen worden getriggerd als deze persoon later te horen krijgt dat succes of tegenslagen enkel aan jezelf te wijten zijn. (zie Ariane Brenssell: https://www.tijdschriftdeviant.nl/images/stories/deviant87-13.pdf)

Dit is overigens geen kritiek op het werk van De Vries. In tegendeel: de kracht van het boek is dat het je aan het denken zet, en ik vermoed dat iedereen die het leest en zich buigt over de opdrachten die erin staan tot andere inzichten en aanvullingen komt. Het model van de geest is nooit immers af.

Petra de Vries. Schatkaarten voor de binnenwereld 2023 Uitgeverij Elikser. 154 blz. € 27.50