Mijn grote broer is dood

29 mei 2023 • Henk Maurits • FILMRECENSIE 

“Hoe lang moet ik nog huilen?”, vraagt Gijs zich af halverwege de film ‘Mijn grote broer’. Hij kan er met zijn pet niet bij dat Arie, zijn vier jaar oudere broer, er op oud en nieuw een eind aan heeft gemaakt. Zijn vrolijke, dynamische broer van 22, zijn held is er opeens niet meer. Hoe verdrietig dat is en wat dat met een gezin doet blijkt uit de intieme en aangrijpende documentaire die Mercedes Stalenhoef maakte. Een film die op het Movies That Matter Festival in Den Haag bekroond werd als beste Nederlandse documentaire.

Puzzelstukjes
Voor je gevoel zit je als kijker zo’n twee jaar aan tafel bij de familie van Arie en leef je mee met hun gesprekken over de dood van hun geliefde zoon en broer. Je ziet het verdriet, de verbijstering, de wanhoop en het ongeloof op de gezichten. Een hecht gezin dat, mentaal aangeslagen, de abrupte en volstrekt onverwachte dood moet verwerken en in eerste instantie op zoek gaat naar een antwoord op de “waarom”-vraag. Ze snappen er allemaal niets van. “Ik heb hem nooit ongelukkig gezien”, zegt zijn moeder en ook broer Gijs heeft het niet zien aankomen. Schuldgevoel, vertwijfeling en boosheid wisselen elkaar af in de gesprekken, totdat een document op de computer van Arie, wat meer inzicht geeft.

Stalenhoef kiest in haar film voor een rustige, chronologische opbouw, waarin zij steeds een puzzelstukje toevoegt aan het verhaal rond Arie’s dood. Langzaam maar zeker worden de vragen beantwoordt die de film bij je oproept en die Stalenhoef even laat liggen tot ze aan de beurt zijn. Zoals de vraag waarom vader Arjan in een rolstoel zit. Dat blijkt het gevolg te zijn van een vakantieongeluk op het strand, waarbij Arjan bij een met zijn hoofd verkeerd terecht kwam en Arie, toen 12 jaar oud, aanwezig was en hulp moest regelen. Vader Arjan hield er een dwarslaesie aan over en voor Arie moet het een traumatische ervaring zijn geweest. 

Toch kwam zijn zelfdoding voor iedereen uit de lucht vallen. Pas nadat de politie de harde schijf van Arie’s computer gekraakt heeft, vindt zijn vader een afscheidsbrief van 5 kantjes, die een andere kant van Arie laat zien. Tijdens een stage op een zeereis schrijft hij zijn brief en openbaart hij zijn “donkere periodes” en “donkere gedachten”, en het idee om er een eind aan te maken. Het lezen van de brief door de familieleden gebeurt bij stukjes en beetjes omdat het ze zo bij de keel grijpt. Gijs kan de passage die Arie over hem schrijft niet kan voorlezen. De woorden stokken hem in de keel.

Home movies
Wat de film extra bijzonder maakt is het vele beeldmateriaal dat Stalenhoef tot haar beschikking had om het verhaal te vertellen. De film zit vol met fragmenten van home movies uit het verleden. Met twee dollende broertjes, die een sterk contrast vormen met de tranen van nu bij Gijs. Ook zijn er dynamische beelden van Arie, aan boord van een groot containerschip, dat tijdens een storm steeds weer oprijst uit de golven. Een metafoor voor de storm in het hoofd van de familieleden, waar vooral moeder Denise zichtbaar veel last van heeft. Zij probeert haar “paniekaanvallen” en de “chaos in haar hoofd” de baas te blijven. En Gijs vraagt zich zelfs even af of het misschien genetisch is.  

Bij Arie speelden dingen in zijn hoofd waar hij niet over wilde spreken.  Het woord “depressief” valt, maar niemand herkent Arie daarin. Ook niet dat hij “stress” had over zijn opleiding, zoals hij schrijft in zijn afscheidsbrief. Volgens zijn vader was hij graag onder de mensen en maakte hij geen gestreste indruk. Wie de beelden van vroeger ziet, ziet een levenslustig kind. Bijvoorbeeld in 2010 toen Arie als jonge reporter van 13 meedeed aan het RKK-jeugdprogramma Bureau voor Grote Vragen en in straatinterviews mensen aanspreekt met de vraag waar voor hen “de hemel” is. Daarbij ontmoet hij ook een oudere man die zegt dat hij een zoontje verloren is en dat hem dat nog elke dag pijn doet.

Pijn
Diezelfde pijn is aanwezig na de dood van Arie en echoot door alle gesprekken heen. Gijs die op zijn werk niet durft te vertellen wat er is gebeurd met zijn broer, omdat hij bang is dan te gaan huilen. Vader die achter een grote puzzel aan tafel zit en, onhandig door zijn handicap, de puzzelstukjes op zijn plek probeert te leggen, als afleiding voor de ‘steen in zijn maag’. En moeder Denise, die met elke vezel in haar lijf nog naar Arie verlangt.   

Het sterke van de film is dat hij ook de ontwikkelingen laat zien in het rouwproces van de familie. Het idee dat ze iets moeten doen met hun gevoelens, meer dan het er met elkaar over hebben. Moeder Denise probeert Gijs over te halen tot een “lotgenotencontact”, maar hij wil het verwerken op zijn eigen manier. Wel zoeken de familieleden steun bij vrienden en kennissen. Ze ritualiseren de sterfdag van Arie, door bloemen in een rivier te strooien, en vader komt op het idee om op een therapeutische manier koeien te gaan knuffelen. Hij vindt het zelf moeilijk om z’n arm om mensen heen te slaan maar het contact met de koeien brengt een soort rust en levert ook mooie plaatjes op in de film.

Op dat moment zijn we al een jaar verder in het rouwproces. Voor Gijs is er al een omslagmoment bereikt. Hij zat met een burn-out gevoel doordat hij constant met Arie bezig was, wat al zijn energie opslurpte en voor sterke emotionele reacties zorgde. Dat werd beter nadat hij psychologische hulp had gezocht. Hij heeft het verdriet een plek gegeven op papier en de draad van zijn leven weer opgepakt. Twee jaar na de dood van zijn broer heeft hij de controle over zichzelf weer teruggekregen. Ook vader Arjan heeft de dood van Arie geaccepteerd, in het besef dat hij zich niet schuldig hoeft te voelen, omdat het in Arie zelf zat. Moeder Erna daarentegen heeft het er twee jaar later nog steeds moeilijk mee. De chaos in haar hoofd is een “vacuüm” geworden, maar het tweede jaar na zijn dood vond ze nog moeilijker dan het eerste, “omdat je nu zeker weet dat hij niet terugkomt.”

“Mijn grote broer”. Een film van Mercedes Stalenhoef, NL, 2023, 108 min., documentaire. Première op Movies That Matter festival, Den Haag, sinds 13 april in de filmhuizen en nu ook te zien op Picl.nl.