Woelen, wroeten, graven: de nieuwe psychiatrie van onderop

21 maart 2023 • Petra Jorissen • BOEKBESPREKING

Omslag van het boek Herstel in Beweging, de clentenbeweging in de 21e eeuw, door Petra Hunsche‘Kijk naar waar transformatie en innovatie wordt aangeboden, en niet naar verbetering van dezelfde partijen of systemen die al decennia bezig zijn om honderden miljoenen te verbranden in een poging de wachtlijsten weg te krijgen, dat gaat gewoon niet werken! Laten we dat nou erkennen, wat is zo moeilijk?’, aldus Jim van Os, hoogleraar psychiatrie, in een actualiteiten -programma op tv afgelopen november. Uit zijn blik sprak ergernis en lichte moedeloosheid.

Herstelgerichte Van Os had ongetwijfeld de nieuwste publicatie ‘Herstel in beweging’ van Petra Hunsche nog niet onder ogen gehad. Eén enkele blik in de journalistieke verkenning van de nieuwste ontwikkelingen van de strijd om de democratisering van de ggz, zoals Hunsche het boek samenvat, had ongetwijfeld wat van zijn somberte weggenomen.

Want dat er veel gebeurd is in de eerste twintig jaar van deze eeuw moet je toegeven. In zowel de inleiding als in acht andere hoofdstukken tonen geportretteerden iets van hun persoonlijke ervaringen in de psychiatrie en hoe ze die te boven kwamen. En, last but not least, de ideeën die ze als ervaringsdeskundige ontwikkelden, de basis voor hun huidige (vaak betaald) werk waarin ervaringsdeskundigheid een grote rol speelt. Hun werkzaamheden zijn heel divers, van adviseur van de Raad van Bestuur van Lister, Co-Chair bij World Network of Users and Survivors of Psychiatry, tot initiatiefnemer en hoofd van een Zelfregiecentrum of herstelacademie. Verzet tegen het medische denken hebben de werkers gemeen. Alles is gericht op het streven naar herstel. Het sociaal perspectief moet centraal staan.

Martijn Kole, onder andere medeoprichter van Enik, Recovery College verwoordt de uitwerking van zijn diagnose kort maar krachtig: ‘Ik zat vast in de identiteit van de schizofreen.’ Oké, hij wist zich hiervan los te scheuren, maar zonder dat uitzichtloze label was zijn leven minder moeizaam verlopen.

In het hart van Herstel in beweging zijn twee hoofdstukken gewijd aan de thema’s Beeldvorming, Stigma en Beleid, en aan Ervaringskennis. Hunsche riep een aantal denkers over de psychiatrie bij elkaar, denkers met zowel ervaring in de psychiatrie als met herstel en liet ze via een Multiloog, een gesprekstechniek, ontwikkeld door Heinz Mölders, aan het woord. De begrippen diagnose en stigma vlogen al snel over tafel. Filosoof Wouter Kusters ergerde zich aan de geslotenheid die de psychiatrische taal en de diagnostiek teweegbrengen. Waanzin kan ook iets – helaas wordt dat niet vaak zo gezien - positiefs brengen. Een psychose heeft nogal eens raakvlakken met een visioen. Alie Weerman - praktisch als meestal – vulde aan dat een diagnose wel handig kan zijn om jezelf beter te kunnen begrijpen en staande te houden.

De tweede denk multiloog gaat over ervaringskennis. Van vitaal belang vinden de aanwezigen. Jammer genoeg leidt de samenwerking van betaalde ervaringswerkers met professionals nog te vaak tot frictie. Binnen de teams hebben de ervaringsdeskundige werkers nog altijd de laagste status.

Laatste onderwerp van deze denk multiloog: de mensen van kleur in de cliëntenbeweging. Tot 2000 was cliëntenbeweging ‘witter dan wit’. Daar komt overigens wel verandering in. Mine Özalp-Durmaz, kwartiermaker bij Steunpunt GGZ Utrecht, zet ook haar eigen ervaring als cliënt in voor zorg die oog heeft voor veranderingen in migrantenculturen. ‘Ik hoor nog steeds die ene zin, die vaak werd gezegd, wij westerlingen gaan er op deze manier mee om en hoe zit dat bij jou? Nou dan haak ik af.’ En naar eigen zeggen velen met haar.

Het laatste woord van deze multiloog is aan Doortje Kal. ‘Bij kwartiermaken gebruiken we de slogan: meedoen gaat niet vanzelf.’ En dat geldt niet alleen voor de ggz-zorg maar ook voor de cliëntenbeweging zelf. Ga erop af, toon interesse en laat hen aan het woord.

Deze open houding hoort bij het hersteldenken.

Het boek is opgebouwd in de sfeer van het hersteldenken. Hunsche schetst eerst de mens in een paar zinnen, een gebeurtenis of in een kernachtige uitspraak.

De lezer raakt zo bekend met de nieuwe opleidingen voor ervaringsdeskundigen in de zorg, met het belang van vrijplaatsen (vroeger als bescherming tegen gerechtelijke vervolging of dwangpraktijken) nu een soort afkickcentrum van de psychiatrie om ruimte te maken voor de eigen ontwikkeling en toekomst.

‘Herstel in beweging’ is een goed en toegankelijk geschreven boek. Leerzaam voor wie meer wil weten over de cliëntenbeweging en hoe het denken in termen van herstel het won van het medisch model. Herkenbaar voor wie deel uitmaakt van de beweging voor herstel.

Wat ieders werkzaamheid of betrokkenheid ook is, het hersteldenken en hoe daaraan vorm te geven staat in ieders bijdrage aan dit boek steeds voorop. Met open oog voor de haken, ogen en valkuilen.

Petra Hunsche
Herstel in beweging
De cliëntenbeweging in de 21e eeuw
2022, Uitgeverij SWP Amsterdam

Petra Jorissen schreef deze boekbespreking vlak voor haar onverwachte dood op 30 januari. Annelies Faber schreef de laatste twee alinea’s waarbij zij gebruik maakte van de losse zinnen die Petra al schreef om de bespreking af te maken.