Geen stoornis, maar overlevingsstrategie
6 november 2022 • Petra de Vries • BOEKBESPREKING
Een traumabewuste ggz. Dat is de droom van Kassandra Goddijn. Want psychische ontregeling wordt volgens haar niet veroorzaakt door stoornissen in de hersenen, maar door trauma. Als je dat eenmaal doorhebt lijkt het logisch. Maar in de praktijk van de ggz worden klachten nog steeds behandeld zonder dat er gekeken wordt hoe zij zijn ontstaan. De vraag naar eventueel trauma lijkt taboe te zijn. Waarom?
Ouders met psychische problemen
Kassandrij Goddijn had een moeder met schizofrenie. Ze is een zogenaamde KOPP’er, Kind van een Ouder met Psychische Problemen. KOPP’ers lopen twee tot vier keer meer kans dan andere kinderen om zelf ook psychische problemen te ontwikkelen, in hun jeugd of als ze volwassen zijn.
Goddijn heeft uiteindelijk op eigen kracht het antwoord gevonden op de vraag wat er toch met haar aan de hand was: vroegkinderlijk trauma. En ze ontdekte dat ze ook andere KOPP-volwassenen kon helpen. Zij heeft sinds 2013 de praktijk KOPPcoaching. Van haar cliënten hoort ze regelmatig dat trauma werkelijk een taboe is in veel behandelingen in de reguliere ggz. ‘De opluchting die onmiddellijk ontstaat als ik nou juist wél aandacht besteed aan de achtergrond is tekenend. Er komt meteen meer ruimte.’
Wat is psychotrauma?
Meestal denken we bij psychotrauma aan grote ongelukken, veel geweld en oorlogssituaties. Gebeurtenissen die emotioneel niet te behappen zijn. Maar voor een kind is iets al gauw emotioneel niet te behappen, omdat het daar gewoon nog te klein voor is. Daardoor kan voor een klein kind onvoorspelbaar of afstandelijk gedrag van de primaire verzorgers al tot een traumatische ervaring leiden.
Psychotrauma is als het ware bevroren gierende stress. Als een bedreigende situatie hopeloos is en vechten of vluchten niet mogelijk, dan slaat alle energie die beschikbaar is gemaakt voor het vechten of vluchten in één klap naar binnen en zet zich vast in het lichaam. Na zo’n overweldigende gebeurtenis is het nodig om weer te ontladen. De opgeslagen energie moet eruit. Als de situatie echter niet veilig wordt, dan is het ontladen van de stress niet mogelijk en wordt het door het rationele brein onderdrukt. Het lichaam krijgt dan niet het signaal ‘veilig’ en blijft in de ‘gevaar’ stand staan.
Als trauma bij heel jonge kinderen plaatsvindt heeft dat veel meer impact dan wanneer het op latere leeftijd gebeurt. Baby’s en kleine kinderen hebben nog niet het vermogen om zichzelf emotioneel te reguleren. De ouders moeten in dat geval helpen door met aandacht in verbinding te zijn met hun kind en van daaruit adequaat te reageren op de behoeften van het kind. Niet iedere opvoeder is daartoe in staat. En ook al is de opvoeder daar wel toe in staat, dan nog niet 24/7. En soms is diezelfde opvoeder juist de veroorzaker van het trauma.
Naarmate er vaker of langduriger stressvolle gebeurtenissen plaatsvinden kan het trauma complexer worden. De schrijfster bespreekt in het boek verschillende mogelijkheden.
Overlevingsstrategieën
Een overlevingsstrategie maakt dat een kind ondanks het opgelopen trauma toch kan functioneren zonder voortdurend in doodsangst en verstarring te verkeren. Overlevingsstrategieën ontstaan na iedere traumatische gebeurtenis die niet wordt verwerkt. Bij kinderen zijn ze vele malen complexer omdat ze meegroeien met de ontwikkeling van het kind. Hierdoor zijn ze in eerste instantie niet altijd te herkennen.
Ieder mens heeft overlevingsstrategieën. Dat is normaal en vormt ons ego. Daarmee kunnen we de wereld tegemoet treden en ons handhaven tot we emotioneel volwassen zijn. Het gaat mis als de overlevingsstrategieën de ontwikkeling van het kind belemmeren. Als je bijvoorbeeld spelen met andere kinderen gaat vermijden omdat dat te spannend is, dan doe je geen sociaal-emotionele vaardigheden op. Er is dan sprake van ontwikkelingstrauma. Of als een kind de eigen levenskracht moet onderdrukken, omdat er in de thuissituatie geen ruimte voor is, dan kan dit leiden tot depressiviteit op latere leeftijd.
Waarom een taboe?
Een belangrijk thema van het boek is waarom trauma zo’n taboe is. Dat komt omdat vrijwel iedereen wel wat onverwerkt trauma heeft. En dat doet pijn. We willen daar niet naar terug. Dat is juist de werking van het overlevingsmechanisme: ervoor zorgen dat we niet weer in het onverwerkte trauma terechtkomen. We willen er dus liever niet over praten. Maar we willen ook liever niet dat een ander over zijn of haar eigen trauma praat en daar erkenning voor vraagt. Dat is taboe. Terwijl erkenning juist heel belangrijk is en voorwaarde om het trauma te kunnen integreren.
Het trauma genezen door het weer te integreren
De auteur gebruikt hiervoor het traumamodel van Franz Ruppert.
Bij een traumatische gebeurtenis wordt de persoonlijkheid opgesplitst in de volgende gebieden:
- Het traumadeel bewaart de herinneringen aan het trauma.
- Het overlevingsdeel bedenkt steeds weer nieuwe strategieën om het traumadeel uit het bewustzijn te houden.
- Het gezonde deel verlangt naar heling. Het weet dat er iets niet in orde is.
Om het trauma te integreren is het nodig om:
- Het traumadeel te erkennen en te bevestigen.
- Het overlevingsdeel met respect te ontmaskeren.
- Het gezonde deel zoveel mogelijk te versterken.
Bij complex trauma is het echter een hele kunst om in het gedrag te gaan herkennen wat een overlevingsstrategie is.
Maar wat gebeurt er in de ggz?
De laatste decennia wordt in de psychiatrie aangenomen dat psychisch lijden ontstaat door een stoornis in de hersenen. Deze stoornis moet dan worden opgelost, bijvoorbeeld met behulp van medicatie. Maar stoornissen blijken helemaal niet in de hersenen vindbaar te zijn, ondanks jarenlang onderzoek. Goddijn laat in dit boek zien dat de stoornis eigenlijk een uit de bocht gevlogen overlevingsstrategie is, en die overlevingsstrategie is een gevolg van trauma.
In plaats van te proberen het traumadeel te herkennen en weer te integreren gebeurt in de ggz ook nu nog vaak het tegenovergestelde, het traumadeel wordt ontkend. Daardoor kan het niet ontladen worden. En juist dat ontladen is nodig om het weer te integreren in de persoonlijkheid. In plaats daarvan krijgt de cliënt nieuwe overlevingsstrategieën aangereikt. Dat zijn waarschijnlijk strategieën die minder schadelijk zijn dan de oorspronkelijke strategieën. En mogelijk zullen ze tijdelijk ook goed werken. Maar zolang het onderliggende trauma niet is opgelost zal het op den duur toch weer opspelen en terugkomen.
Haar conclusie: Niet de stoornis is het probleem, maar het trauma dat eronder zit. Dus niet de stoornis moet behandeld worden, maar het trauma.
Traumabewuste ggz
De droom van de schrijfster is een traumabewuste ggz. En daar heeft ze ook ideeën voor.
De diagnose kan volstaan met een verandering van formulering. Niet ‘iemand heeft stoornis X’ maar ‘iemand gebruikt strategie X’.
De relatie met de behandelaar is heel erg belangrijk. Om trauma te kunnen integreren is de belangrijkste voorwaarde dat de omgeving veilig is. De behandelaar moet empathisch luisteren en professionele nabijheid bieden. Niet te afstandelijk, maar ook niet té dichtbij. ‘Professionele afstand is echt niet meer van deze tijd.’ Ook de eigen trauma’s moet de behandelaar goed kennen.
Vervolgens zijn er vele vormen van traumawerk mogelijk. Het meeste werk in de cognitieve laag kan collectief gebeuren. De ggz kan standaard en gratis informatie aanbieden. Het werkt kostenbesparend als dit collectief gebeurt. Denk daarbij aan traumabewuste psycho-educatie en het vergroten van kennis van basale emotionele hygiëne. Ook mindfulness of vergelijkbare trainingen kunnen makkelijk collectief aangeboden worden.
Daarnaast is het belangrijk om fysiek en emotioneel werk te doen. Daar ligt het trauma opgeslagen. Er zijn daarvoor heel veel mogelijkheden, zoals EMDR, Gestalt, NLP, Transactionele Analyse en familieopstellingen.
Verbeter de wereld, integreer je eigen trauma
Al met al een helder en inspirerend boek met interessante ideeën. De wereld zal in ieder geval zeker baat hebben bij meer traumabewustzijn en inzicht in de eigen overlevingsstrategieën. ‘Als we op tijd traumawerk aanbieden hoeven deze en andere ernstige vormen van psychisch lijden zich niet meer te ontwikkelen.’ Het is een droom, maar de verandering is begonnen. Traumabewustzijn binnen de ggz zit eraan te komen.
Kassandra Goddijn. Van Taboe naar Traumabewust. (2021, 2e druk, 207 blz.). Uitgeverij KOPPcoaching. € 24,50.
Lees ook: Petra de Vries: Pleidooi voor geruststelling en geborgenheid.