Koerswijziging in de GGZ
14 juni 2022 •Timo van Kempen • ZORGVERNIEUWING
De GGZ staat volop in de schijnwerpers van de landelijke media, en helaas niet in positieve zin. Veel situaties zijn onhoudbaar. Cliënten, hun naasten en zorgprofessionals weten dat al lang. Het KRO-NCRV televisieprogramma Pointer opende het dossier 'Jeugdzorg in het rood'1. Het journalistieke onderzoekplatform Follow the Money bericht over zorgcowboys en opent haar bevindingen met de trieste intro ‘Er zijn veel manieren om meer geld te verdienen in de zorg dan gerechtvaardigd is.’ 2 Problemen te over… maar wat zijn de alternatieven? Jim van Os en Myrrhe van Spronsen doen daar een boekje over open met de publicatie van We zijn God niet. Pleidooi voor een nieuwe psychiatrie van samenwerking. Tijdschrift Deviant ging met de auteurs in gesprek.
Mensenwerk
In de titel We zijn God niet, verwijst ‘we’ naar hulpverleners en beleidsmakers, waaronder zorgverzekeraars. God verwijst in de boektitel naar de alwetende grotere macht die, in het geval van de GGZ, beschikt over de positie van cliënten en manier waarop met hen wordt omgegaan. We zijn God niet kreeg na publicatie een aantal lovende recensies3. In hun boek schetsen Van Os en Van Spronsen de werkingsmechanismen van de huidige GGZ en laten zij zien dat de knelpunten en vastgelopen zorg daar onlosmakelijk en causaal mee verbonden zijn.
Belangwekkend is dat de auteurs daarnaast een model aanreiken voor een nieuwe psychiatrie. Centraal hierin staan een andere manier om naar psychisch lijden te kijken én een stevig beroep op hulpverleners en beleidsmakers om uit hun ivoren torens te komen en werkelijke samenwerking te zoeken met cliënten en hun naasten. In dit model van cocreatie wordt niet langer over de hoofden van betrokkenen heen bepaald wat nog normaal is of ziek. En voor de uitvoering van de zorg, bepleiten de auteurs een maatschappelijk bestel en collectieve inspanning in zogenoemde Ecosystemen Mentale Zorg4.
Multideskundigheid
In 2017 was Jim van Os een van de auteurs van het boek Goede GGZ! dat als veelzeggende ondertitel meekreeg Nieuwe concepten, aangepaste taal en betere organisatie.5 Borduurt Van Os in We zijn God niet voort op de inzichten die hij en zijn mede auteurs voorlegden in Goede GGZ! of deed hij gaandeweg de jaren nieuwe inzichten op over mentaal welzijn en de organisatie van zorg? Van Os: ‘Ik denk dat de gedachten zich verder hebben ontwikkeld. Niet zozeer wat betreft de noodzaak voor publieke multideskundige vormen van Publieke GGZ maar vooral wat betreft het belang voor cocreatie tussen ervaringskennis en traditionele academische kennis in de ggz, die oneindig makkelijker is geworden sinds open science ons duidelijk heeft gemaakt dat ‘evidencebased’ behandelingen in de academische psychologie en psychiatrie in feite gestoeld zijn op onderlinge menselijke relaties die mensen kunnen motiveren tot verandering.’
In de visie van Van Os is het noodzakelijk dat er in de toekomstige Publieke GGZ vergaande samenwerking komt tussen cliënten en hun naasten, GGZ-instellingen, beleidsmakers en partijen in het sociaal domein. Met een multideskundige aanpak doelt hij op e-communities zoals Proud2bme.nl en Psychoset.nl. In het sociale domein ziet Van Os een belangrijke rol weggelegd voor wat hij noemt ‘social holding’ met als voorbeelden ‘resource groups zoals recovery colleges, informeel mentorschap, kwartier maken, retreats en peer-supported open dialogue.’ In de Nieuwe GGZ ziet Van Os ook meer plaats voor structurele samenwerking tussen organisaties en mensen met een psychische kwetsbaarheid om hen bijvoorbeeld te ondersteunen bij het vinden en behouden van betaald werk, een aanpak die inmiddels bekend staat als Individuele Plaatsing en Steun (IPS)6.
Menselijkheid, creativiteit en samenwerking
Van Os: ‘Als je bereid bent de nieuwe inzichten die we opdoen in de GGZ te accepteren en de ervaringen van cliënten serieus neemt, blijkt het leermodel van bijvoorbeeld de recovery colleges7 en het traditionele academische evidence-based behandelmodel veel dichter bij elkaar te liggen dan we altijd hebben gedacht. Belangrijk is dat er steeds meer oog komt voor het enorme belang van menselijkheid, creativiteit en spiritualiteit. Dít zijn de kernelementen waarmee ook niet-evidence-based behandelingen (dat wil zeggen: niet onderzocht in randomised controlled trials maar wél populair bij patiënten) net zo goed kunnen werken als evidence-based behandelingen. Wat werkt bij behandeling en herstel zijn krachtige rituelen in een sterk relationele context. Want daarmee kunnen mensen gemotiveerd en geïnspireerd raken om de moeilijke weg naar verandering in te slaan. Dat is de kern van een goede GGZ.’
Creativiteit als krachtbron
Auteur Myrrhe van Spronssen vertelt in haar autobiografische passage in We zijn God niet hoe zij in een haar studie in de medische wetenschappen inruilde voor een studie aan de kunstacademie. Dit bleek een perfecte en passende stap om de psychische kwetsbaarheid waar ze gaandeweg haar eerdere studie mee te maken kreeg, te kanaliseren. Hoe draagt voor Van Spronsen haar kunstenaarschap bij aan haar mentale welzijn? ‘Ik denk dat creativiteit een van onze belangrijkste kwaliteiten is en dat iedereen eigenlijk creatief is. We creëren voortdurend. Of het nu ideeën zijn, vormen van menselijk contact of echt iets maken, het is onderdeel van het menszijn. Voor mij was het heel verrijkend om alles wat zich in mijn onderbewuste afspeelt een vorm te kunnen geven. Zo kanaliseer ik bijvoorbeeld ervaringen en ingevingen. Ik ben hier eigenlijk altijd mee bezig en zou niet weten hoe ik zonder zou kunnen. Voor mij is creëren dus echt onderdeel van wie ik ben. Als ik bijvoorbeeld een tekening maak, voel ik me heel dicht bij mijn kern. Dat was ook wat mij bijvoorbeeld tijdens opnames op de been hield en het geeft mij echt een geluksgevoel. Een heel fijne bron om uit te putten dus.’
Balans
De auteurs van We zijn God niet hebben een GGZ voor ogen waarin cocreatie centraal staat: samenwerking op voet van gelijkwaardigheid tussen cliënten en hulpverleners én met instellingen en informele samenwerkingsverbanden. Wat is voor Van Spronsen de ideale balans en combinatie tussen ervaringsdeskundigheid, zelfregie en (medische) behandeling door hulpverleners? ‘Ik denk dat een combinatie ideaal is. In ons boek beschrijven we daarom hoe belangrijk de klik is tussen behandelaar en patiënt. Dat geldt voor zowel de professional als de ervaringsdeskundige. Ik denk dat medische kennis opgedaan in de opleiding zeker kan bijdragen, net als de insteek van de ervaringswerker. Met beide heb ik goede ervaringen gehad en ik zou daarom de combinatie ervan aanbevelen. In het algemeen streef ik naar een zo breed mogelijk palet waaruit de patiënt kan kiezen. Voor iedereen werkt weer iets anders het beste. Ook denk ik dat het vooral in het begin al van waarde is om een ervaringswerker in het team te betrekken. Dit kan voor de patiënt mogelijk als een lagere drempel voelen om met vertrouwen het proces van behandeling aan te gaan.’
Cocreatie in de praktijk
Wat ziet Van Os als belangrijke opgave voor de samenleving om tot een nieuwe GGZ van cocreatie te komen? ‘Met elkaar accepteren dat trajecten van psychisch lijden en het behandelen daarvan, niet passen in een mal van maakbaarheid, meetbaarheid en controleerbaarheid. Werken op basis van waarden zoals menselijkheid, authenticiteit, betrokkenheid, beschikbaarheid, belangeloze samenwerking, prioritering van het ernstige, niemand schuwen en niemand ‘uitbehandeld’ verklaren, levert veel meer op dan werken op basis van controle en bureaucratie. In de GGZ moeten alle betrokkenen bereid zijn samen met anderen te willen ploeteren om vooruit te komen.’
Van Spronsen voegt hieraan toe: 'Voor mijn gevoel moet en mag er nog heel veel veranderen. Mogelijk begint het al op scholen en andere plekken. Waar en hoe leren we omgaan met psychisch lijden en met tegenslag? En hoe kijken we naar mensen die in de GGZ terechtkomen? Is er nog veel oordeel? De titel van ons boek We zijn God niet raakt wat mij betreft de kern. Gelijkwaardigheid is soms nog ver te zoeken in de GGZ. Ik merk het ook in mijn behandeling. Daar tref ik allemaal mensen van goede wil, dat zeker. Alleen vergeten ze soms hoeveel waardevolle kennis en inzichten de patiënt of cliënt zélf kan inbrengen. Denk bijvoorbeeld aan de inhoud van psychoses. Hiernaar durven kijken levert vaak prachtige verhalen op met veel aanknopingspunten. Mijn ervaring is dat daar weinig aandacht voor is. En dat er nog altijd veel te vaak top down wordt gewerkt. Dat is erg jammer en mag echt veranderen. Dit begint volgens mij al bij het onderwijs en hoe we ons als maatschappij verhouden tot mentale gezondheid. Vaak zijn mensen bang voor de GGZ of vinden ze het een lastig onderwerp. We mogen met z'n allen veel meer open minded worden.’
Voorbij het boek
De publicatie van We zijn God niet is niet onopgemerkt gebleven in de GGZ. De tijd lijkt rijp voor verandering want zowel uit kringen van hulpverleners, organisaties en cliënten klinken erg positieve geluiden in recensies en in de sociale media. Wat zijn volgens de auteurs de volgende stappen op weg naar een nieuwe GGZ van cocreatie? Myrrhe van Spronsen: ‘Momenteel werken wij aan de internationale versie van dit boek. Dit is geen directe vertaling want we hebben een heel nieuwe interessante groep experts en mental health care survivors geïnterviewd. Dat is heel erg leuk om aan te werken en ik leer er zelf opnieuw ontzettend veel van. Daarnaast ontwikkel ik nu een online-programma over psychosegevoeligheid. Het accent ligt hier op de bijkomende spirituele ervaring die een deel van de mensen ervaart. Ik heb dat zelf ook zo ervaren en vind het daarom leuk en interessant om deze doelgroep te bereiken. Binnen dit zelfde thema organiseer ik maandelijkse webinars over psychosegevoeligheid en spiritualiteit met afwisselende onderwerpen. Ook ga ik in aansluiting op ons boek onderwijs geven aan werknemers in de GGZ met creatieve workshops waarbij we even loskomen van de dagelijkse praktijk en teruggaan naar de kernwaarden. Dat is waar het natuurlijk allemaal begint. Ik speek en schrijf graag over de onderwerpen uit ons boek. Wat betreft mijn persoonlijke proces ga ik beginnen met een artistiek afbouwproject van antipsychotica. Dat is nu een hot topic en ik ondervind helaas de vervelende bijwerkingen. Dit ga ik artistiek aanpakken en er zal een boek, film en installatie uit voortkomen. Het project zelf is hierdoor tegelijk een vorm van performance art.’
Voor Jim van Os is de publicatie van We zijn God niet een passende schakel in het proces van de afgelopen jaren waarin hij de Ecosystemen Mentale Zorg zowel maatschappelijk als wetenschappelijk agendeert. De eerste resultaten beginnen zichtbaar te worden: ‘We hebben met verzekeraars, gemeenten landelijke partijen in de GGZ en patiënten de laatste jaren momentum gecreëerd om in een aantal regio's in Nederland te beginnen met concrete projecten rond radicale verandering en herinrichting. Het is heel bijzonder om te zien hoe een aantal regio’s hierop is ingesprongen en nu samen de veranderingen opzoekt volgens de principes beschreven in ons boek. Het maakt ons heel blij, maar het is hard werken voor iedereen en laat tegelijkertijd ook zien dat er nog grote uitdagingen zijn.'
Uitdagingen waar Van Os het over heeft, komen onder andere naar voren uit de knelpunten die Pointer onder de aandacht bracht in haar uitzending over de Jeugdzorg en het dossier over zorgcowboys van Follow the Money. Een en ander gaat gelukkig niet voorbij aan de politiek. In november vorig jaar werd in de Tweede Kamer gedebatteerd over bestaande knelpunten8 en vorige maand werd een debat over zorgwekkende ontwikkelingen vervroegd van 6 juli naar 11 mei.9
De kunstwerken in deze publicatie werden door Myrrhe van Spronsen gemaakt tijdens een herstelperiode na psychose en dragen de titel Journey 1, 2 en 3.
Het boek We zijn God niet kan worden besteld bij Uitgeverij LannooCampus: https://www.lannoocampus.nl/nl/we-zijn-god-niet
Noten:
1. zie: https://pointer.kro-ncrv.nl/onderzoeken/jeugdzorg-in-het-rood
2. zie: https://www.ftm.nl/dossier/zorgcowboys
3. zie bijvoorbeeld de recensie van Annette van der Elst op de website van De Stichting Psychiatrie en Filosofie: https://www.psychiatrieenfilosofie.nl/recensie-we-zijn-god-niet
4. https://www.denieuweggz.nl/nieuws/gem-pitch-bij-zorgverzekeraars-nederland
5. https://www.bsl.nl/shop/goede-ggz-9789036820615
6. https://www.psychosenet.nl/achtergrond/ips-individuele-plaatsing-en-steun/
7. https://www.tijdschriftdeviant.nl/449-opening-tweede-locatie-recovery-college-2?highlight=WyJlbmlrIl0=
8. https://www.tweedekamer.nl/nieuws/kamernieuws/kamer-debatteert-over-geestelijke-gezondheidszorg
9. https://www.skipr.nl/nieuws/ggz-debat-tweede-kamer-vervroegd/