Ruimte maken voor het onzegbare

13 oktober 2021• Doortje Kal • BOEKBESPREKING

cover ongehoord 2Wie is er aan het woord? Welke stem is belangrijk? Welk verhaal wordt gehoord? Sommige verhalen worden sneller gehoord dan andere. Dat heeft invloed op hoe we naar mensen en de wereld om ons heen kijken; ook naar mensen met een psychiatrisch probleem of een verstandelijke beperking. In Ongehoord bepleit Van Goidshoven1 aandacht voor het ‘kleine’ verhaal en voor creatieve vormen om het verhaal te ‘vertellen’. Een zorgsysteem dat geen aandacht schenkt aan het verborgen verhaal van mensen creëert ongelijkheid en uitsluiting. Ook wie de woorden ontbreken of anders communiceert verdient het om gehoord te worden.

Voorbij een enkel verhaal
Van Goidsenhoven introduceert de Nigeriaanse schrijfster Chimamanda Ngozi Adichie en haar Tedx-lezing 'Het gevaar van een enkel verhaal'.2

Daarin legt ze volgens Van Goidsenhoven - en ik kan het alleen maar beamen - glashelder uit wat dreigt te gebeuren als we alleen de dominantste verhalen horen, als we slechts één kant van een verhaal, wereld of cultuur laten zien. Adichie vertelt hoe ze als Nigeriaans meisje alleen Amerikaanse en Engelse boeken aangereikt kreeg en zich dus niet kon voorstellen dat zwarte mensen zoals zij ook een literaire stem zouden kunnen hebben. Deze 'enkele verhalen' zoals Adichie ze noemt, creëren stereotypen en zijn op z'n minst onvolledig.

ongehoord 2houcine ncib GvTW T6Nij8 unsplashAdichies heldere concept van het 'enkel verhaal' hielp me, zo zegt Van Goidsenhoven, om de aanpak van mijn werk te rechtvaardigen als wetenschapper en lesgever rond mensen met een beperking. Het gaat erom het ‘enkel verhaal’ open te breken; Adichie roept op tot bescheidenheid over wat we denken te weten over iemand en blijvend op zoek te gaan naar kleine verhalen, naar openingen en insteken die mensen zelf willen laten horen. Er bestaat - zo stelt Van Goidsenhoven - een taaie opvatting wat als verhaal telt. Zodra het over 'ervaringsverhalen' gaat worden de regels opeens strakker. Er is dus ook een 'enkel verhaal' over het '(zelf)verhaal'.3 

Van Goidsenhoven heeft met dit boek gezocht naar manieren om situaties te creëren waarin verhalen van mensen voor wie communiceren om welke reden dan ook niet altijd vanzelfsprekend is, kunnen ontstaan en gehoord worden. Mensen die anders communiceren, maar ook theatermakers, schrijvers, kunstenaars, dansers, filosofen en orthopedagogen nemen de lezer mee in hun denken over dit thema. On Gehoord omvat naast de inleiding van de samenstelster, maar liefst 21 bijdragen van zeer uiteenlopende aard, maar alle met de duidelijke inzet de betekenis te laten zien van het on-gehoorde. Ik pik er een paar uit.  

Voorbij het gesproken woord
Taal is een bedrieglijke sparringpartner, schrijft Thijs Dillen als het over de belevingswereld van zijn broer Jan gaat; Jan heeft een verstandelijke beperking. Taal laat ons niet toe over het onzegbare te spreken. Als we onze wereld verengen tot enkel de interacties tussen rationele talige actoren, dan sluiten we ons af voor de ervaring met het niet-talige.

'Dat is misschien wel het belangrijkste dat mijn broer Jan mij leerde. Net in de interacties waar woorden niet vanzelfsprekend zijn, zien we een glimp van een andere boeiende wereld die het ontdekken meer dan waard is.' (blz. 37)

In Tussen ons gezegd en gezwegen laat Sofie De Schryver (what's in a name!) zien hoe ze met behulp van mensen om zich heen aan de Universiteit van Gent kan studeren, hoewel ze niet kan spreken. Haar ondersteuners spreken niet voor Sofie, maar zorgen ervoor dat zij gehoord wordt; zij faciliteren haar dialoog met anderen. Hoe ze dat doen wordt wel beschreven, maar kan ik in kort bestek niet navertellen. Sofie geeft met haar bijdrage een scherpe inkijk in de complexiteit, relationaliteit en interafhankelijkheid van communicatie.      

Leren luisteren
Leni Van Goidsenhoven blijft de uitdrukking 'Iemand stem geven …' gevaarlijk vinden. Is het niet eerder zo dat iemand al stem heeft, maar dat er niet wordt geluisterd? 

ongehoord 4 noor sethi 4fkpoVusvJc unsplashNogmaals haar missie: Hoe kunnen we meer expressievormen genereren en betekenis laten krijgen - in interactie met mensen die anders, moeilijk of niet spreken. De afwezigheid van woorden hoeft geen afwezigheid van uitwisseling te zijn!  

Mensen die leven met dementie worden vaak vereenzelvigd met de symptomen van hun ziekte, waardoor alle andere elementen van hun persoonlijkheid en competenties naar de achtergrond verdwijnen.

In het New York Memory Center (NYMC) in Brooklyn - een dagopvang voor mensen met dementie - bestaat het dagprogramma volledig uit kunstzinnige activiteiten en workshops, geleid door professionele kunstenaars, gespecialiseerd in deze doelgroep. Professor in aging studies Aagje Swinnen vertelt hoe in de workshop van stand-up dichter Glazner het onderscheid tussen cognitief sterkere en zwakkere personen volledig werd uitgewist.

Gezien en gehoord worden
'De wolk van terreur die schuilgaat in het heldere blauw van de taal.' Dit is een uitspraak van de Franse filosoof Lyotard. Hij wordt hier aangehaald door Hugo Franssen die laat zien hoe hij met outsider kunstenaar Paul Blockx – “Wanneer worden ze het moe mij zo te noemen ?”- Pauls teksten en sonnetten samen redigeert. Pauls werk moet gezien en gehoord worden. Het woord is immers pas af als het gezien en gehoord wordt. 

ongehoord 3 samuel rios IXYVzgwr2k0 unsplashBij beeldend kunstenaar en artistiek bemiddelaar Karel Verhoeven speelt eenzelfde drijfveer. Bijvoorbeeld iemand als Elias De Brauw: hij woont en werkt in een instelling, heeft een verstandelijke beperking en krijgt daardoor minder kansen in de reguliere maatschappij. Elias schreef wel een boek: Hoe men de wereld kan redden, waarmee hij zich specifiek richt op burgemeesters. Dat boek vormde de basis voor Verhoevens werk met Elias. Samen treden ze op in Brussel, waarvoor ze – om gehoord te worden - een trapvormig spreekgestoelte maakten!

Spreken met mijn lijf
Dansen is voor mij een ongelooflijke uitlaatklep, laat Bjorn Vervecken zien. ‘Ik heb een fysieke beperking. Het engagement om samen lijfelijk de zoektocht naar beweging te starten, geeft toch meteen een soort van communicatie die juist aanvoelt, die zacht is en waarbij ik me goed voel. Mijn lichaam werd altijd benoemd in medische termen. Door het dansen ontstond een nieuw soort taal om over mijn lichaam te denken.’ Vervecken danst nu al vier jaar bij het Conservatorium van Antwerpen in het Labo inclusiedans. 'Het dansen geeft mij iets wat ik nergens anders kan vinden.' 

Ruimte voor wat niet plooit
hanson lu s0yGfJn36Xg unsplashWe worden voor een groot stuk geplooid in een cultuur. Misschien kunnen we wel stellen dat cultuur een grote dichtsnoerende functie heeft, zozeer zelfs dat ze op sommige momenten subjecten kan desubjectiveren door ze  vast te stikken in een patroon met te strakke plooien. Maar blijft er niet altijd iets achter dat niet in een plooi te strijken valt? Marieke Vandecasteele heeft een broer met een verstandelijke beperking. Re-touche is de naam van haar grafisch stikproject - waarmee zij ruimte probeert te geven aan wat niet in een plooi te strijken valt, om zo drukkende plooien wat te ontplooien en in beweging te brengen.   

Drukkende plooien overkomen ook waanzinnige vrouwen. Kunnen zij nog gehoord worden zonder dat ze gemedicaliseerd of gemoraliseerd worden? 

Peter Tomlinson schrijft over de functie van schrijven tijdens zijn psychose, maar hij gaat verder: 'De dialoog die ik met mezelf aanging via het schrijven van poëzie, heeft op een bepaalde manier ook een dialoog gegenereerd met anderen en op die manier een belangrijke rol gespeeld in mijn herstelproces.' (blz. 192)

 

Ongehoord. Over kleine interacties wanneer woorden niet vanzelfsprekend zijn. Van Goidsenhoven. EPO, VZW, 2021 (Berchem)

1. Leni Van Goidsenhoven (1987) studeerde kunst- en literatuurwetenschappen. In 2017 promoveerde ze met het proefschrift Autisme in veelvoud aan de vakgroep Culturele Studies van de KU Leuven. Als postdoctoraal onderzoeker is ze verbonden aan het Centrum voor Ethiek en Wijsbegeerte van de Universiteit van Antwerpen. Binnen het project NeuroEpigenEthics staat het belang van ervaringsverhalen en verbeelding in onderzoek centraal. Op Sociaal Net heeft Leni Van Goidsenhoven haar project On Gehoord - boek en expositie - nader toegelicht: Wetenschap kan veel leren van individuele verhalen. Zie hier

2.https://www.ted.com/talks/chimamanda_ngozi_adichie_the_danger_of_a_single_story?language=nl

3. (Precies vier zomers geleden schreef Johan Van de Putte voor Deviant een gastblog over het 'enkel verhaal'!)