De impact van moeder-worden

3 juli 2021 • Michi Almer • PSYCHOSE

Te Gekke Moeders noemen ze zich, een groep van drie vrouwen die na hun bevalling te maken kregen met psychotische verschijnselen. Ze vinden dat de psychiatrische zorg die hen werd geboden onvoldoende oog had voor de betekenis en de context van wat ze meemaakten. Dat moet anders en beter, vinden zij. Samen met de Stichting Psychiatrie en Filosofie en het ISPS Netwerk Nederland-Vlaanderen¹ organiseerden zij op 28 mei 2021 ‘Moeders op drift’ een webinar waarin de zogenaamde postpartum psychose vanuit verschillende perspectieven werd belicht. 

Een menselijke bevalling
Rolante van der Waal beet het spits af. Zij is filosofe en verloskundige en doet onderzoek naar de filosofie van het baren, naar geweld tijdens de bevalling en naar manieren om dat geweld te verminderen en de bevalling weer menselijker te maken. Ze vertelt over de ervaringen van Cynthia Dorrestein, één van de ‘te gekke moeders’. Cynthia had al een psychose meegemaakt voordat ze zwanger werd en vroeg zich af hoe ze kon voorkomen rond de bevalling opnieuw psychotisch te worden. Ze komt terecht bij een psychiater van een ‘moeder-baby-unit’ die haar aanraadt antipsychotica te slikken, in het ziekenhuis te bevallen en daar de eerste dagen na de bevalling te blijven. Ze zou dus moeten bevallen in een vreemde klinische omgeving, met onbekende zorgverleners, terwijl je zou denken dat iemand die gevoelig is voor psychose juist een vertrouwde en veilige omgeving nodig heeft. 

Cynthia zag het niet zitten. Ze wil wel in de kliniek te bevallen, maar laat zich bijstaan door haar eigen vroedvrouw, psychiater en maatschappelijk werker. De kraamtijd brengt ze thuis door en de medicatie, die haar doffer en vlakker zou maken, weigert ze. Ze wil de bevalling bewust ervaren en zich gesteund weten door vertrouwde mensen. 

Eén noch twee
Van der Waal ziet in deze eigen-wijsheid van Cyntha een politieke daad omdat ze tegen de logica van het biomedische, paternalistische en institutionele systeem in gaat. Binnen het feministisch denken waren zorg, liefde, erotiek en het persoonlijke altijd al politiek. Zwangerschap en baren horen daar bij: Onze maatschappij wordt gekenmerkt door een vergaande individualisering die de grenzen van wat mens-zijn is duidelijk afbakent. 

De ervaring van de zwangere mens past niet binnen de grenzen van dit mensbeeld. Is het een ervaring van twee-in-één-zijn? Van verdubbeld-zijn? Eén-noch-twee-zijn? Ook tijdens de bevalling en in de kraamtijd is er volgens Van der Waal sprake van ‘meer dan één zijn’ en van een radicale openheid, een openheid die zich uitstrekt naar allen die bij moeder en kind betrokken zijn en die ons de kans geeft om onze menselijkheid en verbondenheid op een andere manier te ervaren. 

De initiatiefneemsters van deze middag verzorgen zelf elk een intermezzo en dat van Cynthia Dorrestijn sluit mooi aan: zij benadrukt de extreme openheid die ze na de bevalling ervoer: de eerste dagen trok ze zich met haar baby terug in haar zolderkamer. Ze had wel wat vreemde ervaringen, maar deze waren anders dan wat ze tijdens haar psychose had meegemaakt: niet zijzelf, maar de baby stond in het middelpunt van de ervaring en dat gaf haar rust. De openheid werd minder door problemen rond de borstvoeding. Ze vond dat natuurlijk jammer, maar het gaf haar ook de ruimte om de buitenwereld weer tegenmoet te treden, samen met haar kind. 

Psychische transparantie
De tweede spreekster, Ariane Bazan is neuropsychoanalytica (1) en zij vertelt over de psychische veranderingen die vrouwen tijdens hun zwangerschap meemaken. Een Franse psychiater ontdekte dat zwangere vrouwen veel opener vertellen over fantasieën, conflicten, trauma’s en dergelijke. De gebruikelijke afweer tegen het verdrongene neemt af. Zo kunnen verdrongen herinneringen of taboe onderwerpen bewust worden en in het spreken van de zwangere vrouw gehoord worden. Deze transparantie, die overigens ook optreedt bij hevige verliefdheid, wordt door velen gezien als teken van een ernstige psychische aandoening, maar Bazan wijst erop dat ze normaal is bij zwangeren en verliefden. Zou het zo zijn dat de openheid die nodig is ten opzichte van de ander ook de interne barrières verzwakt?

Bruisend en associatief 
Ook de manier van denken verandert tijdens de zwangerschap. Freud onderscheidde in het denken een primair en een secundair proces.  Het primaire proces is associatief, beweeglijk en zoekt naar snelle behoeftebevrediging zonder rekening te houden met tijd en context. Het secundaire proces is behoedzaam, remt wilde associaties af en volgt de logica van tijd en ruimte. We hebben ze allebei nodig, stelt Bazan, maar soms neigen we meer naar het een en soms naar het ander. Zwangere vrouwen blijken meer in het primaire proces te zitten: zo  bereiden ze zich voor op de ingrijpende verandering die het moederschap betekent. “Als gevolg van de verminderde censuur denken zwangere vrouwen op een bruisende, associatieve en vluchtige manier na, leggen ze originele bruggetjes tussen gedachten, en halen ze soms verdrongen herinneringen aan.”

Bazan vertelt over de GeoCat, een simpel testje met geometrische figuren dat toont of het primaire dan wel het secundaire proces dominant is in het denken. In de laatste maanden van de zwangerschap blijkt het primaire proces inderdaad dominant. En vrouwen die hier hoog op scoorden bleken volgens een Amerikaans onderzoek na de bevalling een hechtere band met hun baby te ontwikkelen. In de toekomst zou ze willen onderzoeken of deze vrouwen meer of juist minder risico hebben op een postnatale psychose. 

Het tweede intermezzo, van Alke Haarsma-Wisselink, sluit opnieuw prachtig aan bij de voorafgaande lezing. Zwanger van betekenis, zo ervoer Alke haar psychose na de bevalling. En ze toont dit met beelden op muziek van Tori Amos.

Menswetenschap naast natuurwetenschap
De laatste spreker is Kristiaan Plasmans, psychiater. Hij verschaft ons de nodige feiten over postpartum psychose: per duizend moeders krijgen er één of twee mee te maken. Het begint meestal met slaapgebrek, gevolgd door stress en verwarring. In bijna de helft van de gevallen blijft het bij een eenmalige psychose. Plasmans is systeemtherapeut en werkt in een kliniek waar moeders samen met hun baby en hun partner worden opgevangen en behandeld. Hij vindt het belangrijk om een menswetenschappelijk kader naast een natuurwetenschappelijk kader te plaatsen. Dat laatste is tegenwoordig dominant en daardoor wordt de betekenis van de symptomen veronachtzaamd en ontstaat de illusie van een hersenziekte. Vanuit een menswetenschappelijk kader benadrukt hij de transitie die moeder-worden betekent. Daarin spelen vier grote thema’s: leven, liefde, steun en identiteit. Elk daarvan confronteert de moeder met vragen: Blijft mijn kind in leven en kan ik ervoor zorgen dat het zich goed kan ontwikkelen? Kan ik van de baby houden en zal de baby van mij kunnen houden? Wie staan er om mij heen, bij wie kan ik terecht als het moeilijk wordt? Hoe kan ik deze nieuwe rol in mijn leven integreren?

Wat er mis gaat
Monique de Koning maakt in het laatste intermezzo duidelijk hoe belangrijk het is dat de zorg voor vrouwen met deze problemen verbetert. Zij besefte zelf dat ze psychotisch dreigde te worden en vroeg haar man om de huisarts te bellen. 

“Toen de huisarts, en vooral toen daarna de crisisdienst kwam, werd ik angstig.  Er werd meer over me gepraat dan met me. Ik was bang nog verder van mezelf weg te raken, alsof mijn ziel het donker in kon vliegen. Bovendien was ik bang van mijn zoon gescheiden te worden. De psychose nam de overhand. 

In plaats van verbinding en steun kreeg ik medicatie en afzondering. Hoop en compassie waren ver weg en de bejegening was kil en onverschillig, zelfs bestraffend. De psychose was snel weg, maar onder het mom van rust volgden weken van leegte en verveling, waarbij mij alle zeggenschap werd ontnomen en elke emotie werd gepathologiseerd. Daardoor raakte ik nog verder van mezelf vervreemd. Pas na negen lithium-jaren nam ik afscheid van de patiëntenrol. Met hulp van een goede therapeut en ervaringsverhalen van anderen ontdekte ik de betekenis van wat ik had meegemaakt, en raakte ik weer thuis in mijn eigen leven.

De psychose leverde me ook wat op: ik zag de wereld als verbonden en mezelf als onderdeel daarvan. Een psychose buiten jezelf plaatsen helpt niet. Het maakt je afhankelijk. Het vergroot ook de afstand met je omgeving en je geliefden. Ik hoop dat Open Dialoque de toekomst is, een minder vervreemdende kijk op psychische en psychotische ontregeling.”

Een eigenaardige niche 
Terugdenkend aan dit webinar besef ik hoe bijzonder het is dat er in het openbaar, en zelfs vanuit een filosofisch perspectief, gesproken werd over zwanger zijn, baren en kraamtijd. Voor mij is het alweer ruim dertig jaar geleden, maar ik herinner me hoe ik ooit, door mijn zwangerschap terechtkwam in een mij onbekende wereld. Een soort niche rond zwangerschap, vruchtbaarheid, bevallingen, miskramen en dergelijke, die mijlenver verwijderd leek van de ‘echte wereld’. En is het niet juist daardoor dat moeder worden voor zoveel vrouwen een ingewikkelde kwestie is? Omdat we ons verbannen voelen uit de gedeelde wereld van de volwassenen? Alsof we niet allen ons bestaan te danken hadden aan moeders die zwanger van ons waren geweest en ons hadden gebaard. De patriarchale cultuur lijkt dit verdrongen te hebben. Rondante van der Waal onderzoekt de filosofie van het baren; ik hoop dat haar werk verschil zal maken!

En pratend over de thema’s die hier aan de orde komen blijkt dat vele vrouwen hier interessante dingen over te zeggen hebben. Eén van hen, Fried van Bijnen, stuurde me zelfs een passend gedicht, dat ik hier mag delen. 

Baring

Er was licht
En toeschouwers ware er vele
Reikhalzend keken ze toe

Witgesteven schilden kraken droge
ritmes tegen bleekgroene wanden en
beddengoed doortrokken van vrucht

water breekt – de vrouw vlucht
wijdbeens voor het aanhoudend
geweld naar het buitengebied

daar berijdt zij het dwingende tempo
van de grote tijd – voort zij gewillig
de bevelen der machten uit

Fried van Bijnen 2007

1: ISPS is een internationale organisatie die zich inzet voor psychotherapeutische behandeling van psychosen. Zie: https://www.ispsnederlandvlaanderen.nl