Wat de hamsteraar ons kan leren 

14 maart 2020 • Michi Almer • POLITIEKE WAANZIN

Willem Schinkel, hoogleraar sociologie aan de Rotterdamse Erasmusuniversiteit, is het radicaal oneens met de manier waarop onze maatschappij georganiseerd is. In de eerste weken van de coronacrisis schreef hij De Hamsteraar. Kritiek van het logistiek kapitalisme. Het hamsteren dat volgde op de eerste alarmerende berichten over de pandemie zorgde voor grote verontwaardiging. Toch deed de hamsteraar niets illegaals. Als we proberen de motieven van de hamsteraar en van diens morele veroordeling te begrijpen, dan kan dat  volgens Schinkel een licht werpen op fundamentele problemen van onze samenleving. 

Voorbereid op onzekere tijden
Toen de coronatijd begon stond de wereld op zijn kop. Het was crisis, we zouden zoveel mogelijk thuis moeten blijven, de scholen gingen dicht en wellicht zouden de winkels sluiten. Welke winkels?!! Alle winkels??! We vroegen ons af hoe dit verder zou gaan en hoe we ons konden voorbereiden op het naderend onheil. 

We moesten besmetting voorkomen: veelvuldig handen wassen, dus kochten we massaal handzeep en desinfecterende gel. Ook plastic wegwerphandschoenen en mondkapjes hadden kunnen helpen maar die waren onmiddellijk uitverkocht. Wie onverhoopt toch ziek zou worden – en dat zouden we volgens premier Rutte vroeg of laat allemaal –  mocht helemaal niet meer naar buiten. Dus sloegen we voorraden houdbaar voedsel in. En paracetamol, om koorts en pijn te bestrijden. En… wc papier, dat vervolgens enige tijd net zo schaars was als de handschoenen en de mondkapjes. 

Verontwaardiging
De verontwaardiging over de hamsteraars was groot. Zelfs premier Rutte sprak er schande van en riep op tot solidariteit met de mensen die vanwege hun essentiële beroep pas aan het eind van de dag naar de winkel konden. Vreemd, omdat juist zijn partij voortdurend hamert op het belang van zelfredzaamheid. Hoe moet je jezelf redden als je geconfronteerd wordt met de mogelijkheid van quarantaine en winkelsluiting? Is het immoreel om dan voorraden in te slaan? De hamsteraar deed niets onwettigs. De ingeslagen spullen werden keurig betaald. En geld uitgeven, shoppen was toch ons goede recht? De Amsterdamse Kalverstraat was kort geleden getooid met een spandoek waarop ‘Shop! Never stop!’ was te lezen. Na de aanslagen op de Twinntowers werden de burgers van de VS opgeroepen te blijven winkelen, als ware het hun patriottische plicht. Nu was alles anders. Onze grote supermarktketen zag zich genoodzaakt de reclamecampagne van de hamsterweken voortijdig te beëindigen. 

Beestenboel
Het betekent meestal weinig goeds als mensen met dieren vergeleken worden. Wij mensen zien onszelf graag als kroon van de schepping of de evolutie. De beestenmetafoor plaatst de ander dus lager: gedegenereerd, minder rationeel, sociaal en daardoor schadelijk voor de betere, echte mensen. En al geldt de hamster tegenwoordig als aaibaar knuffelbeestje; aan het eind van de negentiende was er een ware hamsterplaag, met name in Limburg, waar de beestjes ‘korenwolf’¹ genoemd werden. De hamsteraar wordt dus gekoppeld aan een knaag- en plaagdier, gedreven door dierlijke impulsen en levend op kosten van anderen. 

En net als de hamsters vermenigvuldigen ook de hamsteraars zich razend snel. Het wordt een soort selffulfilling prophecy, zeker als de media (en ook de sociale media!) melding maken van door hamsteren veroorzaakte tekorten. Dat wat de moderne marketing met veel moeite tot stand brengt: mensen ertoe bewegen dat ze allemaal op hetzelfde moment hetzelfde willen kopen, ontstaat hier spontaan. En terwijl de rijen wachtende voor een nieuwste telefoon, game of gadget hoge omzet en winsten beloven, steeg de verkoop van wc-papier, pasta en blikken soep uiteindelijk natuurlijk niet noemenswaardig in 2020.

Geschiedenis 
Morele verontwaardiging over wie te veel vergaart en bewaart is van alle tijden. Zo vertelt het Lucasevangelie over een rijke dwaas die zoveel graan heeft dat hij een grotere schuur moet bouwen om het te bewaren. Hij gaat daarmee door tot hij eindelijk genoeg denkt te hebben en sterft zonder van zijn rijkdom te hebben kunnen genieten. Schinkel wijst erop dat dit evangelie herhaaldelijk het belang van gedeeld bezit benadrukt. 

Het zijn de rijken en de handelaren die in de loop van de geschiedenis door hamsteren hongersnoden hebben veroorzaakt of verergert, en vaak ging het daarbij om graan, dat in tijden van schaarste duur verkocht kon worden. Daarom kenden de oude Grieken de functie van ‘bewakers van het graan’ (sitophylakes) die de prijs van het graan, het gewicht van de broden en de hoeveelheid graan die een handelaar mocht opslaan, bepaalden. Sindsdien zijn er nog vele pogingen gedaan om levensmiddelen schaars te maken en desnoods te vernietigen om er zo veel mogelijk aan te verdienen…

Schinkel merkt op dat het tot de dag van vandaag vooral de rijken zijn die buitensporig veel bezit vergaren: de 1% die meer dan de helft van de rijkdom op aarde bezit, de 42 rijkste mensen op de wereld die meer bezitten dan de armste helft van de mensheid; het is duidelijk waar de onverzadigbare graaiers gezocht moeten worden. 

Toch is dit niet wat bedoeld wordt met hamsteren: deze term kwam pas op in de tijd van de eerste wereldoorlog en betreft het gedrag van gewone mensen onder buitengewone omstandigheden. Het is de hamsteraar van maart en april 2020 die Schinkel gebruikt als gids die ons kan tonen in welke wereld wij leven. 

Voorraad: zekerheid in barre tijden
Voor de generatie van mijn grootouders en de generaties daarvoor was een gevulde voorraadskast een teken van rijkdom en zekerheid. Er werd houdbaar voedsel opgeslagen, ingemaakt, geweckt of gezouten opdat het later genuttigd zou kunnen worden. Schinkel wijst erop dat een voorraadskast ruimte en tijd verbindt: Het is een ruimte om spullen op te slaan voor de toekomst. Wie voorraad inslaat neemt dus een voorschot op de tijd, verzekert zich ervan voorlopig genoeg te hebben – voorlopig, want er komt een moment dat de voorraad op raakt en weer aangevuld moet worden. 

Tegenwoordig leggen we in normale tijden geen voorraden aan. Voedsel wordt houdbaar gemaakt in fabrieken en ligt in pot, blik, diepvries of ‘vers’ in de supermarkt waar we zo vaak als we willen terecht kunnen. 

Ook maatschappelijk gezien houden we er steeds minder voorraden op na. Het hedendaags kapitalisme draait om logistiek: algoritmes berekenen wat wanneer waar nodig zal zijn: just-in-time is het sleutelwoord: In mondiale productieketens –  ‘suply chains’ – worden grondstoffen ‘net op tijd’ aangeleverd om verwerkt te worden tot halffabricaten die weer ‘net op tijd’ aankomen op de plek waar ze in elkaar worden gezet om van daar ‘net op tijd’ naar een distributiecentrum te gaan en vervolgens onmiddellijk naar winkel of consument. Zolang er niets bijzonders aan de hand is, lijkt dit een efficiënt systeem, maar een samenleving die geen reserves heeft, is kwetsbaar in onvoorziene omstandigheden. Dat hebben we gemerkt in het begin van de coronacrisis. 

Ook de zorg is georganiseerd volgens het principe van ‘net genoeg’ en wat net genoeg leek onder normale omstandigheden was te weinig toen de pandemie begon. Te weinig personeel en bedden om de dreigende golf van zieken op te vangen en te behandelen. De gevolgen daarvan zijn bekend: alle niet-acuut noodzakelijke ziekenhuiszorg werd uitgesteld en Nederland kwam in de eerste lockdown terecht, die er vooral op gericht was om te voorkomen dat Nederlandse ziekenhuizen doodzieke patiënten weg zouden moeten sturen, zoals in Italië en Spanje was gebeurd. 

Schinkel is overigens zeer kritisch over dit beleid, dat de IC-capaciteit als richtlijn voor meer of minder strenge maatregelen neemt. Volgens hem betekent het dat duizenden werden afgeschreven en dat hun dood werd ingecalculeerd.  Veel beter was geweest om het virus in te dammen en terug te dringen door op grote schaal te testen en door bron- en contactonderzoek en isolatie van mogelijk besmette personen nieuwe besmettingen actief te voorkomen. 

Hoarders en doomsday-preppers
De hamsteraars zijn familie van de verzamelaars - hoarders - en de doomsdaypreppers. De onzekerheid die zij onder buitengewone omstandigheden ervaren, voelen de twee anderen permanent, de eersten wellicht ten gevolg van armoede – of angst daarvoor – de laatsten omdat zij verwachten dat de toekomst ons rampen brengt.  Hoarding geldt tegenwoordig volgens de DSM als stoornis; het betreft mensen die van alles verzamelen wat ooit nog eens van pas zou kunnen komen en daarom niets weg kunnen gooien. Het zit in mijn familie. Mijn oom ontbrandde in woede toen zijn dochter en ik, in een poging een kamer in de onbewoonde maar overvolle woning van zijn ouders vrij te maken, de telefoonboeken van de laatste tien jaar hadden weggegooid. En ook mijzelf is het niet vreemd: de ongelezen boeken in mijn overvolle boekenkast gaven me altijd een gevoel van rijkdom. Als er ooit barre en eenzame tijden zouden aanbreken dan hoefde ik me niet te vervelen. Ik moet bekennen dat de meeste ook na deze barre en soms eenzame maanden nog steeds ongelezen in de kast staan. 

De doomsday preppers zijn wat minder alledaags. Het zijn mensen die grote rampen verwachten en er alles aan doen om daarop voorbereid te zijn opdat zij zelf en hun naasten kunnen overleven: Ze bouwen bunkers, slaan immense voorraden in en voorzien zich van wapens om die te verdedigen tegen wie minder goed voorbereid is als de ramp zich voordoet. 

Een aparte en in mijn ogen perverse variant van deze doomsday-preppers vormen de superrijken, die hun rijkdom bijeen ‘hamsteren’ zonder enige consideratie met de toekomst van de volgende generaties. Lieden die in het openbaar de klimaatverandering ontkennen en er veel geld voor over hebben dat hun boodschap via journalisten en corrupte wetenschappers in de media terecht komt. ‘Het valt allemaal wel mee’ lezen we dan in de krant. Een aanzienlijk deel van hen koopt intussen land in gebieden waarvan te verwachten is dat ze het minste te lijden zullen hebben onder de naderende catastrofe, laat daar huizen bouwen waar het hen aan niets zal ontbreken en zorgt uiteraard ook zeer goede beveiliging en bewakers om degenen die zullen moeten vluchten voor de rampen op afstand te houden. 

Lessen van de hamsteraar
Schinkels kritiek van het logistiek kapitalisme is verre van simpel; laat me hier wat krenten uit de pap halen om degenen die geduld hebben om sociologische en filosofische analyses te volgen nieuwsgierig te maken en de rest van ons tenminste een indruk te geven: [illustratie 4leeg schap]

• Vreemd genoeg hebben economen vrijwel niets te zeggen over het hamsteren, het geldt als irrationeel gedrag dat de marktwerking tijdelijk kan verstoren, maar zolang de markt zijn gang kan gaan zal alles vanzelf weer goed komen. En zo is het wel vaker in de economie: als er iets mis gaat dan ligt het aan de mensen, die zich niet gedragen als rationeel calculerende individuen die hun eigenbelang nastreven. Fijntjes merkt Schinkel op dat juist de hamsteraar zich wel als calculerend individu om het eigenbelang bekommert. 

• Schaarste is een illusie, die kunstmatig in stand wordt gehouden, denk aan het graan dat ‘gehamsterd’ en soms zelfs vernietigd werd. De aanname van schaarste is essentieel voor wat we ‘de economie’ noemen en ook voor de belangen die we denken te hebben en voor het onrecht, de uitbuiting en het geweld dat we bereid zijn te accepteren. 

• Hamsteren heeft vooral een ideologisch effect: het toont dat er op cruciale momenten geen enkel vertrouwen is in ‘de markt’. 

• Flexibilisering van de arbeidsmarkt maakt dat steeds meer mensen precaire levens leiden terwijl vakbonden en democratische instellingen macht verliezen. Ons zelfbeeld wordt steeds individualistischer: eigen verantwoordelijkheid, ‘human capital’ ondernemerschap. We participeren niet langer als georganiseerde arbeiders, maar als ongeorganiseerde ‘ondernemers’. Onze verhoudingen worden bepaald door concurrentie. 

• Logistiek kapitalisme ordent de wereld in zones van extractie, transport, productie en coördinatie en luidt een nieuwe fase van imperialisme in. Het zorgt bovendien voor een vervaging van de grens tussen het civiele en het militaire domein. Oorlogen worden gevoerd om ‘supply-chains’ veilig te stellen. En de infrastructuur van het leger wordt door private ondernemingen verzorgd. Ook het dagelijks leven wordt gemilitariseerd: bij de stedenplanning wordt rekening gehouden met de mogelijkheden tot ‘crowd-controll’ om opstandige burgers in het gareel te houden. 

• Ook het logistiek kapitalisme leidt tot verspilling: verschillende producenten krijgen de opdracht om iets te leveren; alleen de snelste wordt betaald, de anderen moeten hun voorraad vernietigen. 

Stof tot nadenken
Opmerkelijk is dat de hamsteraar handelt binnen het juridisch geoorloofde, terwijl zijn handelen toch moreel wordt verworpen. Hij maakt onzichtbare grenzen zichtbaar, grenzen aan de voorraad, grenzen aan de onbegrensdheid waarin de ideologie van het kapitalisme ons graag laat geloven en toont dat ook hier in Europa de schappen plotseling leeg kunnen zijn. Hij doorbreekt de illusie dat dit ‘just-in-time’ kapitalisme in ons aller belang is en daarom moeten we hem volgens Schinkel prijzen. Hij toont hoe machteloos we zijn, gedwongen om ieder voor zich, onze levens-middelen te kopen terwijl we meer dan ooit afhankelijk zijn van ontelbare anderen, overal ter wereld. Anderen die we als concurrenten zien, of die we vaker nog helemaal niet zien. Zou dat niet anders kunnen? 

Ik herinner me een reportage over een krottenwijk in Brazilië. President Bolsonaro hoorde bij degenen die riepen dat Corona een gewoon griepje was en wenste geen maatregelen te nemen om de bevolking te beschermen. De bewoners van krottenwijken interesseerden hem al helemaal niet – met als gevolg vele onnodige doden. Maar in deze wijk besloten de mensen zelf maatregelen te nemen: zij maakten mondkapjes van wat voorhanden was, bedachten manieren om zo veel mogelijk afstand te houden, zorgden ervoor dat zieken eten uit de buurtkeuken thuis geleverd krijgen zodat ze zich konden isoleren en overtuigden elkaar ervan hoe belangrijk dit allemaal was. Samen zorgden ze er voor dat in deze wijk veel minder mensen ziek werden en dat er veel minder doden te betreuren waren dan in vergelijkbare wijken. 

Zolang we ons geïsoleerd zien van anderen, ons laten isoleren en anderen isoleren, blijven we machteloos, al zijn we veel rijker dan deze krottenwijkbewoners. Maar als we ons samen, ‘van onderop’, gaan afvragen hoe we willen leven, wat we nodig hebben, en dat samen voor elkaar proberen te krijgen, dan worden we ‘samenredzaam’.

De Hamsteraar. Kritiek van het logistiek kapitalisme. Willem Schinkel. 2020 Boom Filosofie, 256 blz.  €22,50 / E-book: €12,50

1) Via de korenwolf komt Schinkel nog op de wolfsmens/weerwolf, die ook vele associaties ken in ons cultureel archief.