Mislukte hechting: een handicap
1 augustus 2020 • Rozemarijn Esselink • BOEKEN
Er zijn relaties die spectaculair beginnen en na een tijdje dramatisch sneuvelen. Bij sommige mensen gebeurt dit keer op keer. Sinds Martin Appelo boeken over narcisme schrijft, ziet hij deze mensen regelmatig in zijn spreekkamer. (H)echt niet schreef hij voor hen; een boek dat niet zozeer gaat over het dominante en drukke gedoe van narcisme, maar om wat daar achter zit: onvermogen om zich te verbinden met een ander en gebrek aan wederkerigheid. Dit in pré-coronatijd geschreven boek is zeer actueel nu onze relatie met onszelf en anderen sterker dan ooit wordt beproefd.
Hechtingsproblemen
Veilige hechting komt tot stand wanneer een opgroeiend kind voldoende voedsel, liefde, veiligheid en zekerheid krijgt. Appelo noemt dit ‘oersoep’. Angstig gehecht zijn mensen die als kind onvoorspelbare verzorgers hadden. Vermijdend gehechte mensen kregen kortweg géén oersoep. Dit boek gaat vooral over de meest ingewikkelde vorm van onveilige hechting, de gedesorganiseerde hechting. Dat is zowel angstig als vermijdend en het komt voor bij ongeveer tien procent van de mensen.
Van cruciaal belang voor de ontwikkeling van kinderen is dat hun ouders en verzorgers sensitief zijn voor wat een klein kind nodig heeft. Dit werd onder meer aangetoond door Tronick, een Amerikaanse psycholoog de veel onderzoek deed naar hechting. Van zijn still face experiments zijn aangrijpende filmpjes te vinden op internet.1 Aan die filmpjes moet ik vaak denken bij ouders en verzorgers die, wandelend met een stil kind in een kinderwagentje, alleen maar aandacht hebben voor hun telefoon. Maar ja, met mij is ook wel wat loos want ik heb geen smartphone.
Sensitiviteit
In de cliëntenbeweging hebben we het vaak over trauma als achtergrond van psychische ingewikkeldheden. Dan gaat het over mishandeling, misbruik, verwaarlozing. Maar vaak is het niet zo zichtbaar en lang niet altijd ging het om echt kwaadaardige of wrede verzorgers. Appelo: ‘…veel mensen die op latere leeftijd door onveilige hechting in de problemen komen, hebben het vaak alleen maar over de ouder met wie ze zichtbare problemen hadden, (..) maar patiënten hebben het bijna nooit over moeder die niet ingreep als vader misbruik pleegde. Want ook negeren, niet ingrijpen en niet beschermen – niet voor niets “passieve agressie” genoemd – getuigen van een extreem gebrek aan sensitiviteit en kunnen daaraan bijdragen.’
Helder wordt uitgelegd hoe onveilige hechting zich verhoudt tot onze biologie en hoe het komt dat onveilig gehechte mensen doorgaans erg verslavingsgevoelig zijn. ‘Middelengebruik wordt vaak echt beleefd als compensatie voor de negatieve gevoelens die samengaan met het missen van een veilige haven of een stevig fundament in zichzelf.’ Dat heet ook wel ‘self repair’, een poging de emoties te controleren of te reguleren.
Handicap
De meest problematische en pathologische vorm van onveilige hechting is zoals gezegd de gedesorganiseerde hechting. Zij is het gevolg van onveilige zorg die werd afgewisseld met agressie. Appelo noemt het een hechtingshandicap: in relaties gaat het bij deze mensen altijd mis. Als de verliefdheid minder wordt, is er ogenblikkelijk nieuwe actie nodig in werk of hobby, drugs of drank. Ze staan altijd ‘aan’, opgefokt en alert, raken snel verveeld en zijn verslavingsgevoelig. ‘Middelenmisbruik, porno kijken, veel sporten en vreemdgaan komen niet voor niets zo veel voor bij mensen met een hechtingshandicap.’
Gelaagd brein
In het hoofdstuk ‘Gaten en mythen’ wordt gedetailleerd uitgelegd wat er gebeurt in een kind wanneer het (seksueel of anderszins) wordt misbruikt. En hoe het komt dat deze gebeurtenissen vaak niet worden herinnerd, terwijl wat ervoor en erna gebeurde wél goed opgeslagen is in het geheugen. Heel knap en instructief hoe Appelo dat uitlegt met behulp van onder andere ‘het gelaagde brein’: de samenwerking tussen oudere en nieuwere lagen in onze hersenen. Vervolgens legt hij een verband met de jeugd van gedesorganiseerd gehechte mensen, ‘die per definitie traumatisch verliep. Niet omdat er per se sprake was van misbruik of extreem geweld, maar wel omdat de primaire verzorgers niet sensitief en met grote regelmaat agressief op hun kind reageerden. De persoon achter wie het kind van nature aanliep, gaf het geen bescherming maar maakte het bang of deed het pijn.’
Appelo gaat ook in op de Window of Tolerance, de hoeveelheid spanning die iemand aankan zonder uit balans te raken. Deze is kleiner bij mensen met een traumatisch verleden. En op het werk van Pat Ogden, die de rol van het lichaam benadrukt.2
Redelijke regisseur
De rest van het boek is gewijd aan het managen van een hechtingshandicap. Het proces begint met het (h)erkennen van een hechtingshandicap. Dat vereist volharding en volstrekte eerlijkheid, het doet pijn en het kost tijd. Appelo geeft aanwijzingen voor het managen van de pijn en de innerlijke onrust. Hij raadt aan om (tijdelijk) medicatie te gebruiken omdat ademhalings- en ontspanningstechnieken zeker in het begin moeilijk vol te houden zijn. En merkt fijntjes op dat de door een arts voorgeschreven medicijnen minder schadelijk en veel goedkoper zijn dan de zelfgekozen verslavende middelen. Vervolgens moet ‘de gedesorganiseerde rede die onduidelijke en tegenstrijdige instructies geeft worden vervangen door een denkbeeldige regisserende instantie’, genaamd ‘de wagenmenner’ (ontleend aan Plato), het geweten (Freud), Zarathoestra (Nietzsche) of je eigen opa of oma. Misschien valt hiervoor een app te ontwikkelen? Deze krijgt daadwerkelijk de taak van compenserende hechtingsfiguur.
Weg van het gevoel!
Het credo is: geconcentreerd en gedisciplineerd de neocortex gebruiken. Dit is strijdig met de tijdgeest die het volgen van het hart en het gevoel predikt. En het is moeilijk, vergelijkbaar met het te boven komen van een verslaving. Het komt erop neer dat je jezelf met leefregels op koers moet houden.
Appelo geeft voorbeelden uit zijn therapiepraktijk, onder meer van iemand die van slachtoffer van seksueel geweld ook dader is geworden. Deze casus zijn zo helder, eerlijk en ook humoristisch beschreven dat er voor wie het aangaat herkenningsmogelijkheden te over zijn. Knap hoor.
Met een hoop tools, stappenplannen en verhalen is dit een voortreffelijk denk- en doeboek om je te motiveren om aan de slag te gaan met je hechtingshandicap.
1. Bijvoorbeeld hier
2 Zie hier wat Julie Bonekamp schreef over haar werk in Deviant
Een webinar van Martin Appelo is hier te vinden.
(H)echt niet. Verbeter je relaties als hechten echt niet lukt. Boom, 2020, 240 blz. € 20,-