Suïcide, rouw en nabestaan

29 september 2019 • Petra Jorissen • FILM EN DEBAT

15 september, kort na Wereld Suïcide Preventie Dag (10 september), werd in debatcentrum De Balie in Amsterdam de voorpremière van de film Het Voorland is Back vertoond. Een film van tv- en filmmaakster  Susanne Heering over haar zus Annemartien, die op haar 32ste voor een trein sprong. De film is naasteen zoektocht naar het waarom van de sprong ook een film over hoe Annemartiens zussen en broer rouwen en nabestaan. Dat doen ze, allemaal op hun eigen manier. Toch zijn ze onderling meer één dan ooit. 
Moderator Coen Verbraak ging na de film in gesprek met psychiater Jim van Os, publicist Marian Donner, theoloog Christa Anbeek en de filmmaakster. Daarna met de zaal. De vraag hoe onze maatschappij anders in te richten om het aantal suïcides te verminderen was een belangrijke volgens het programma. Uitgediept werd die niet. Maar over rouw en hoe daar mee om te gaan werd veel behartenswaardigs gezegd. 

Minder suïcides? 
Of de filmmaakster Annemartien gevonden heeft, vraagt Verbraak.
‘Ze is, 17 jaar later, weer terug zoals ze was vóór de krassen er waren’, aldus de filmmaakster, die ondertussen de zaal oproept zich vooral niet gek te laten maken door alle boekjes en rouwtherapieën. Voor mensen die zeggen dat je het ‘een plekje moet geven’ is ze compleet allergisch. ‘Uiteindelijk leer je er steeds beter mee leven. Toen ik de film maakte was ik erg in de weer met het zieke deel van Annemart. Dat negatieve is, sinds de film af is, weg.’

Maakbaarheid onder de loep
Waarom Susanne juist deze drie mensen als gesprekspartners gekozen heeft vraagt Verbraak.
‘Jim staat voor mij, heel belangrijk, voor iemand die het roer om durft te gooien in de psychiatrie. Marian, dat is een soort Annemartien. Ze durft de samenleving aan te klagen. Lees haar pamflet Het zelfverwoestingsboek, waarin ze de idee van maakbaarheid onder loep neemt! En Christa is een mede-ervaringsdeskundige, een verwante ziel die suïcide in een breder kader kan plaatsen.’

Hoe ze naar de film gekeken hebben is Verbraaks volgende vraag.
Christa: ‘Ik vond hem eerst wel erg recht voor z’n raap met alle details. Maar dat is toch ook de charme van de film.’
Marian: ‘Mijn thema: het is niet jouw schuld als je niet succesvol bent. Mooi vond ik vooral hoe broers en zussen elkaar vinden.’
Jim: ‘Huiveringwekkend. Je ziet hier dat je samen moet rouwen. Rouwen is werken.’

Verleiden tot een gesprek
Verbraak: ‘Wat kun je doen als je merkt dat iemand dood wil?’
Je moet proberen iemand te verleiden erover te praten, zegt Van Os. ‘Dat doen mensen niet gemakkelijk. Maar als een gesprek over psychisch lijden lukt, is de kans dat iemand een poging doet kleiner. ’

Donner: ‘Ik had een oom, zijn dood kwam als een donderslag bij heldere hemel en heeft een breuk tussen de nabestaanden gegeven. Ze kunnen er nog altijd niet over praten.’

Of Donner zelf een gesprek over psychisch lijden aangaat vraagt Verbraak. Donner aarzelt.
‘Nou ik weet het niet. Je wilt ook iemand niet uit z’n comfortzone halen.’

Wíl ik wel leven?
Anbeek heeft ruimschoots ervaring met suïcide in haar nabije familie. Vader en broer pleegden zelfmoord toen ze twintig was. Haar moeder zei bij de eerste poging van haar broer dat ze niet wist waardoor hij in coma geraakt was.

‘Toen hij me later vertelde dat hij dat zelf gedaan had en dat hij zijn leven waarschijnlijk zelf zou beëindigen snapte ik het op een ja... diepe manier. Voor het eerst ging ik nadenken over ’t leven. Dat je nadenkt of je wel wílt leven was nog niet bij me opgekomen.’

Wie z’n eerste patiënt die zelfmoord pleegde was, vraagt Verbraak aan Van Os.
‘Een jong iemand die voor de dertigste keer opgenomen was in een Franse instelling waar ik stage liep. Dan krijg je routine. Niemand vroeg hem ernaar. Ik heb het me erg aangetrokken. Je verliest voortdurend mensen met wie je een zorgrelatie hebt. Daar sluit je je niet voor af, want dan heeft je beroep geen zin meer. Ik ben een pathologische optimist, maar dat betekent niet dat ik me niet kan inleven.’

Vrijheidsgedachte
Of Anbeek weleens met de gedachte gespeeld heeft vervolgt Verbraak.
‘Toen ik het een lange tijd erg moeilijk had liep ik elke dag met mijn zus in het bos. Praten hielp. Ik heb een dochter. Als nabestaande krijg je de boodschap: jij bent niet belangrijk genoeg voor mij om te blijven leven. Dat ik haar die boodschap niet mee kan geven denk ik al heel lang. Maar, vergeet niet dat er aan zelfmoord ook een enorm gevoel van vrijheid kan kleven. Ik hoef dit leven niet te leven is een vrijheidsgedachte waar het soms aangenaam mee flirten is.  

Verbraak vraagt Van Os of je mensen altijd van zelfmoord moet afhouden.
‘Alleen als ze in een psychose zitten en niet wilsbekwaam zijn’, stelt Van Os. ‘Je moet ze een perspectief bieden, ze verleiden om samen een tijdje op te trekken.’
En geeft de psychiater hen dan ook z’n 06-nummer?
Van Os: ‘Heel af en toe, maar ik ga ’s nachts niet zomaar m’n bed uit.’

Vooral troost
Wat het belangrijkste doel van de filmmaakster was?
Heering: ’Dat wist ik in het begin niet. Ik wilde Annemart vooral bij me houden. Pas toen de film af was zag ik dat die vooral troost biedt. Voor mij en ook voor anderen en, dat dat ook is wat ik wil. Ik kreeg zoveel troost. Buren die ik nauwelijks ken die zomaar met een pannetje soep voor m’n deur stonden. Oké, dat duurt maar even, want ‘we moeten tegenwoordig doorrrrr...’ maar desalniettemin.’  

Of het geen goede ontwikkeling is dat er tegenwoordig zoveel over psychische pijn gesproken worden. Al die BN’ers die hun psychische pijn gewoon op tafel leggen.
Donner, bedachtzaam: ‘Ik ben niet per definitie enthousiast om depressie zomaar ter sprake te brengen. Dat heeft als nadeel dat een depressief iemand er weer ‘iets mee moet’. Er op z’n minst een beter, rijper mens van worden bijvoorbeeld. Ik ga in tegen het dominante discours waarin alle schuld bij jezelf ligt en je steeds aan jezelf moet werken. Het gaat mij tegenwoordig teveel over eigen verantwoordelijkheid.

Contact bij de kletskassa
Iemand uit de zaal vraagt wat er moet veranderen in de samenleving om het stijgende aantal suïcides naar beneden te brengen.
Het wordt even stil. Donner: ‘Mijn insteek is dat deze samenleving niet erg gelukkig maakt. Er zijn allerlei rare tendensen die ons sterk op onszelf terugwerpen. Ook de automatisering en digitalisering dragen niet bij aan meer en beter menselijk contact. Een grote supermarkt in den Bosch heeft daarom een van de elektronische kassa’s weer omgebouwd tot kletskassa, las ik onlangs.’

‘Blijf over pijn en problemen praten!’ aldus de filmmaakster. ‘Als je geen familie hebt, maak die dan zelf van je vrienden. Leg een hand op iemands schouder. Dat alleen al biedt troost.’

Van Os wijst op de Herstelacademies in steeds meer plaatsen in het in het land. ‘Mensen die zich afvragen waarom ze ’s morgens het bed nog uitkomen in plaats van zichzelf het leven te benemen, moeten om te beginnen eens koffie gaan drinken in een Herstelacademie. Vervolgens kunnen ze zich met mensen in dezelfde situatie buigen over de vraag wat verder leven hen kan bieden. Pakt vaak goed uit. We moeten ons bovendien realiseren dat ook een premature dood bij het leven hoort.’  
De film is 8 oktober aanstaande om 20.20 uur te zien op NPO 2 Extra

En ook op de site waar het Voorland uiteindelijk op terecht komt en waar die eindeloos te  zien is: 
https://www.2doc.nl/documentaires/series/makers-van-morgen.html