Een zoektocht naar de menselijke geest

1 januari 2018 • Michi Almer • BOEKRECENSIE

Over geestelijke gezondheidszorg, psychiatrie en psychotherapie wordt veel geschreven door wetenschappers en professionals. De vraag wat de geest of de psyche is, blijft vaak onbeantwoord. Daniel Siegel, wetenschapper en professional, gaat op zoek naar een antwoord. Zijn boek, Mind, is een reis naar de essentie van ons mens-zijn. ’Als we beter begrijpen wat de geest is kunnen we aan geestelijke gezondheid gaan werken en aan onze relaties. Met elkaar en met alle andere wezens op onze planeet.’

Interessante ideeën
Het is een omvangrijk boek waarin de auteur aan de hand van autobiografische notities, excursies naar uiteenlopende wetenschapsgebieden – van wiskunde tot antropologie, van kwantummechanica tot neurologie – en geïnspireerd door spirituele leraren, de ontwikkeling van zijn eigen denken schetst. Hij spreekt de lezer regelmatig persoonlijk aan: “Ik nodig je uit je voor te stellen…”, “Wij zijn nu zo ver gekomen op onze gemeenschappelijke reis…” Daar moet je van houden. Het resultaat: bijna 500 pagina’s – grote bladspiegel – met veel herhalingen en rare sprongen. En gelukkig ook een aantal interessante ideeën, waartoe ik me beperk.

Meer dan ons brein
De meest gangbare opvatting vandaag de dag is dat wat wij onder de geest verstaan een bijproduct van onze hersenactiviteit is. ‘Wij zijn ons brein.’ Ook Siegel neemt aan dat hersenactiviteit de basis van de geest is, maar dat sluit niet uit dat de geest veel meer is. Uiteindelijk is immers alles hier op aarde – ook ons brein – opgebouwd uit elementaire deeltjes. Dat betekent niet dat de kwantummechanica biologie of bouwkunde overbodig heeft gemaakt. Op dezelfde manier kunnen we de menselijke geest niet begrijpen door puur te kijken naar de neurale activiteit van de hersenen.

Complex systeem
Ons brein is voortdurend in interactie met enerzijds de rest van ons lichaam en anderzijds de omgeving – alles wat we om ons heen zien, voelen, horen en ruiken. Andere mensen – met hun breinen – zijn uiteraard een belangrijk deel van deze omgeving. Die interactie kunnen we zien als uitwisseling van energie en informatie. Die uitwisseling leidt, tot wat wiskundigen een ‘complex systeem’ noemen. Zo’n systeem bestaat uit elementen die interacteren en daarbij eigenschappen gaat vertonen die niet te herleiden zijn tot de afzonderlijke elementen. Voor wie schrikt van het woord ‘complex’ omdat het leven al ingewikkeld genoeg is, schrijft Siegel dat dergelijke systemen juist heel elegant zijn. Ze zijn namelijk in staat tot ‘zelforganisatie’ en kunnen daardoor hun eigen ontwikkeling reguleren.

Siegel pleit ervoor de menselijke geest op te vatten als resultaat van zo’n complex systeem, bestaande uit ons zenuwstelsel én de ons omringende wereld. De geest is in zijn opvatting ‘geheel belichaamd’ – fysieke processen in ons lichaam en zelfs de organismen die onze darmen bevolken beïnvloeden onze geestestoestand – én tegelijkertijd ‘ten diepste relationeel’. Het idee dat onze identiteit geheel afgesloten zou zijn van de ons omringende wereld is volgens hem een illusie die ons welbevinden beperkt.

Chaos en rigiditeit
Terug naar het complexe systeem en de zelforganisatie van de geest. Leidend principe van de zelforganisatie is integratie: differentiatie en koppeling. De elementen van het systeem moeten zich kunnen onderscheiden en ze moeten zich met elkaar verbinden. De systeemtheorie leert dat complexe systemen waarin de zelforganisatie vastloopt in ofwel een staat van chaos ofwel een staat van rigiditeit raakt.

Hechting
Het thema hechting gaat Siegel aan het hart. Als onze geest relationeel is, ontwikkelt die zich vanaf onze vroegste jeugd binnen de relaties waarin wij opgenomen zijn. In de jaren negentig beweerden bepaalde wetenschapper dat de manier waarop kinderen zich ontwikkelen vooral bepaald wordt door de genen. De manier waarop ouders hun kroost vervolgens opvoedden zou nauwelijks invloed hebben. Die visie vond gretig gehoor bij de politiek die wilde bezuinigen op maatregelen ter ondersteuning van arme gezinnen. Dit druiste in tegen alles waar Siegel van overtuigd was op grond van hem bekend onderzoek, eigen ervaringen en ervaringen uit zijn klinische praktijk. Hij schreef The developing Mind, een boek over het belang van veilige hechting voor de zich ontwikkelende geest. Dat boek moest een wapen in de strijd tegen deze bezuinigingen zijn.

Siegel verzet zich ook tegen het idee dat alleen moeders verantwoordelijk zijn voor de hechting van kinderen. Hij verwijst naar antropologe Sarah Hrdy, die aannemelijk maakt dat de mensheid in haar evolutionaire voorgeschiedenis juist leerde om de zorg voor kinderen over meerdere volwassenen te verdelen. Vergeleken met verwante diersoorten worden mensenkinderen behoorlijk ‘onaf’ geboren. Zij hebben zoveel zorg nodig dat een moeder met haar jong nooit alleen zou kunnen overleven. Door de zorg voor de volgende generatie te verdelen losten onze voorouders niet alleen dit probleem op – ze legden er ook de biologische basis mee voor een soort die extreem goed is in het aangaan en onderhouden van betekenisvolle empathisch relaties, die de basis vormen voor onze verdere ontwikkeling.

Therapie
Cultuur en opvoeding vormen en veranderen structuren in onze hersenen. Voor zover we ons brein zijn, zijn we dus evenzeer sociaal en cultureel. Het complexe systeem van onze geest ontwikkelt zich, zoals hierboven vermeld, via integratie, dat wil zeggen differentiatie en verbinding, zowel intern, in onze hersenstructuren als extern, in onze relaties. ‘Vier de verschillen en cultiveer de betrokken verbindingen!’ schrijft Siegel die deze neiging tot integratie ziet als de motor van onze (zelf-)ontwikkeling. Dat proces van integratie en ontwikkeling kan verstoord worden door ervaringen, toevallige gebeurtenissen en schadelijke stoffen, met als gevolg stagnatie en een of andere vorm van chaos of rigiditeit. Dankzij het vermogen van onze hersenen om op grond van nieuwe ervaringen nieuwe structuren te ontwikkelen – neuroplasticiteit - kan de ontwikkeling door bijvoorbeeld psychotherapie weer op gang komen. De kracht van de therapeutische relatie kan helpen om de hersenen als het ware opnieuw te bedraden en zodoende het proces van integratie weer op gang brengen. Een vrouw antwoordde op de vraag wat haar het meest had geholpen in de therapie: ‘Dat ik me gevoeld voelde’.

Ongezonde omgeving?
De geestelijke zee die ons omringt geeft vorm aan de geestelijke zee binnen onszelf, schrijft Siegel. Vervolgens werpt hij de vraag op hoe we ons los kunnen maken van een omgeving die ons dreigt te verstikken. Hij onderschrijft de uitspraak van Krishnamurti die zegt dat het geen maatstaf van geestelijke gezondheid is om goed aangepast te zijn aan een zieke samenleving. Hoe weet je dat de krachten die je gevormd hebben ongezond zijn en dat het goed zou zijn je eraan te onttrekken?

Siegel geeft een voorbeeld uit zijn studietijd. Toen hij medicijnen studeerde was het niet professioneel om naar de beleving van patiënten te vragen. Zelfs bij iemand die gewond is door een suïcidepoging, moet hij zich beperken tot lichamelijk onderzoek. Hij probeert te doen wat van hem verwacht wordt, maar dat voelt niet goed. Uiteindelijk neemt hij tijdelijk afscheid van de universiteit en gaat hij dansen, reizen, nieuwe vrienden maken. Daardoor verandert zijn geest, kan hij met een nieuwe houding zijn studie weer oppakken.

Zoek de puber in jezelf!
Als de ons omringende wereld niet goed voor je is, voel je dat eerder dan dat je dat kunt beredeneren. Veel psychische malaise komt voort uit het feit dat we zulke gevoelens niet serieus nemen. Jezelf afstemmen op niet-rationele signalen en onderzoeken wat ze betekenen is het verstandigste wat je kunt doen. Terugdenken aan je puberteit of adolescentie kan helpen. Tijdens de overgang van kindertijd naar volwassenheid beseffen we vaak dat de wereld die ons omringt en vormt niet de enige en ook niet de beste wereld is. Het zou mooi zijn als volwassenen de emotionele vonk, de sociale betrokkenheid en de passie voor het leven zouden terugvinden en behouden, vindt Siegel.

Daniel J. Siegel, Mind. Een reis naar de essentie van ons mens-zijn. Uitgeverij Mens! 2017, 480 blz., € 32,50