Ode aan de ontwrichting
24 mei 2017 • Petra Jorissen • KUNST EN WAANZIN
Ruim een week geleden stond het Amsterdamse theater Frascati in het teken van de waanzin met voorstellingen waarin gekte een prominente plaats had. Ervaringsdeskundigen speelden mee in enkele voorstellingen. Wat is waanzin, is dat eigenlijk niet een ultieme vorm van creativiteit? De drukbezochte Nacht van de Waanzin aan het eind van het vierdaagse festival was dan ook een eerbetoon aan de ontwrichting.
Verwevenheid kunst en gekte
Doel van het Staat van Waanzin-festival was het verkennen van de verwevenheid van kunst en gekte. Je stuit dan op kwesties als kaders en of je daarbuiten kunt denken. Daarbuiten durft te denken. Of buiten de kaders denken sowieso waanzinnig is. En of er ook iets van te leren valt. Zaterdag 13 mei werd de week afgesloten met de Nacht van de Waanzin. Ik las dat die nacht een ode aan de ontwrichting zou zijn. Ontwrichting! Altijd spannend, daar moest ik bij zijn.
Het werd een lange zit, zo bleek al tijdens de pauze die pas rond kwart over elf begon. En het programma was ook nog eens overladen. Maar afwisselend overladen, dat maakte veel goed. Met schrijvers, theatermakers, psychiaters, dichters, beeldend kunstenaars, filmmakers, wetenschappers en ervaringsdeskundigen die stuk voor stuk iets over gekte, psychose, realiteitsbesef en angst over het voetlicht brachten.
Ontwrichting was mijn focus. Ik keek vooral of een programma-item (het waren er twintig!) nieuwe inzichten bood in dat fenomeen. Over de items waarin ik dat nauwelijks of niet terugzag schrijf ik niet, uit angst overladen en slaapverwekkend te worden.
Bijzondere binnenwereld
Hans Looijen, directeur van het Haarlemse Dolhuys en nauw betrokken bij het Amsterdamse Outsider Art Museum, beet de spits af met de nieuwe definitie van gezondheid van Machteld Huber. Dat is geen medische definitie meer, maar een omschrijving waarin zes andere dimensies belangrijk zijn, zoals het vermogen je aan te passen en zelf de regie te voeren. Looijen greep terug naar de ziekte van zijn moeder en de ziekte van Van Gogh, die zij sterk bewonderde. Naar het raadsel van Van Goghs ziekte en naar de talloze andere grote geesten die tegenwoordig een etiket hebben als je afgaat op Google. Wellicht is er een verband tussen waanzin en depressiviteit, en is de kunst van Outsiders ofwel waanzinnigen eerst en vooral een stem uit een bijzondere binnenwereld. Om te eindigen met een uitspraak van de Franse beeldend kunstenaar en verzamelaar van Art Brut, Jean Dubuffet: ‘Er bestaat geen psychiatrische kunst, zoals er ook geen kunst van mensen met een zere knie bestaat.’ Malle vergelijking. Tikje ontregelend.
Psychose als toevlucht
Lester Arias, een jonge Zuid-Amerikaan met een wel heel bijzondere stem, volgde met iets tussen een performance en concert. Zijn stem – zacht, maar wat kan hij er veel mee! – brengt je naar sferen waar je doorgaans niet vertoeft. Werelden met elektronische klanken en verschuivend licht, waar werkelijkheid en verbeelding geen vastomlijnde begrippen zijn en in elkaar overgaan. Arias kwam die nacht drie keer terug, steeds in een andere transformatie. Noem het een vorm van ontregeling. De ontdekking van de avond, wat mij betreft.
‘Psychose: Electric Storm or Electric Church?’ Dat was het uitgangspunt van de presentatie van Jules Tielens, psychiater en voormalig directeur van De Brouwerij, de plek waar ‘de dingen wel kunnen’. Soms kan een psychose ook een toevlucht zijn, aldus Tielens, en wordt die een soort Electric Church. Tielens, tevens lid van de band The Electric Space Cowboys, noemde de meest voorkomende verschijnselen bij een psychose, toonde hersengolven op een groot scherm en vergeleek die daarna met de golven van een versterker van een elektrische gitaar. Om de toeschouwers een idee te geven hoe druk het in een brein kan zijn, gaf hij een demonstratie van verschillende geluiden die een gitaarversterker zoal bieden kan. Rondzingende, kabbelende, vervormende geluiden en verschillend in volume. Hij eindigde met een televisiefragment van een interview met een van zijn helden, Jimy Hendrix. ‘There is a certain mad beauty in unorthodoxy,’ zei die tegen interviewer Dick Cavett.
Inkijkje in podiumangst
‘Mijn leven is op z’n best als ik sterf,’ was de binnenkomer van Damiaan Denys, afdelingshoofd psychiatrie aan het AMC in Amsterdam, hoogleraar aan de UvA en voorzitter van de Nederlandse Vereniging voor Psychiatrie. Denys, steeds vaker op podia te vinden, bood een inkijkje in (zijn eigen?) podiumangst, angst die gekoppeld is onverbiddelijkheid. Daar sta je, het publiek zit in de zaal en als de gordijnen open gaan en de wereld dreigt te ontsnappen MOET je. Deed hij, expert in angst, vol overgave en uiterst gedetailleerd. Compleet met allerlei rituele handelingen die de mens uitvoert om z’n angst te bezweren, want in het achterhoofd het idee: als ik dit nu goed doe, zal dat dadelijk ook goed gaan.
Oeverloze drukte
‘Midnight Express – Rotterdam/Hiroshima’ is de bijdrage van Wouter Kusters, filosoof, auteur van Filosofie van de waanzin, af en toe zelf worstelend met psychoses. Kusters schreef deze tekst ter nagedachtenis aan Wim Maljaars die in september 2008, ‘tijdens zijn reis voorbij het einde van de nacht’, voortijdig stierf in de isoleercel van een psychiatrische inrichting. Het is een wervelende tekst over de werelden waarin Maljaaars vertoefde tijdens perioden dat hij psychotisch was en helemaal opging in de muziek van de Duitse rockgroep Einstürzende Neubauten. Maljaars wilde zijn waar de frontzanger van Einstürzende Neubauten zijn inspiratie vandaan haalde. Slikte zijn medicijnen niet meer en raakte zo via Rotterdam, Duitsland en Japan ver in het heelal, los van de realiteit.
Na tien minuten luisteren naar Kusters moet de bezoeker beslist een notie hebben van psychose. My, oh my, wat een oeverloze drukte, chaos en dimensies kunnen er in een ontregeld brein zijn.
Stroef gesprek op de divan
Toen was het tijd voor een divangesprek met schrijver en reporter Arnon Grunberg en met Wiepke Cahn, werkzaam als hoogleraar bij het UMC Utrecht Hersencentrum. Een stroef gesprek met of tussen die twee, dat niet soepeler wordt door de inbreng van de moderator. Ze gebruikt de term ‘raar gedrag’ en wordt daar door de wakkere Grunberg meteen op aangesproken. ‘We hebben het toch de hele avond over normaal dat niet bestaat?’ Het valt hem ook op dat iedereen zich zo sociaal wenselijk gedraagt en psychologisch correct spreekt. ‘Ik stel voor dat we de Nacht van de Waanzin volgende jaar in een tbs-kliniek houden.’ De zaal wordt licht onrustig. Heel even.
De moderator vraagt of psychiatrie als doel heeft suïcide te voorkomen. Dit naar aanleiding van Moedervlekken, een recent boek van Grunberg, over psychiater Kadoke, werkzaam in een crisiscentrum met als specialiteit suïcidepreventie. Grunberg, geïrriteerd, zegt dat Moedervlekken niet gaat over het idee achter psychiatrie, maar vooral over een foute beslissing van psychiater Kadoke, met alle gevolgen van dien.
Grunberg vertelt het alsof het hemzelf overkomen is, zegt Cahn. Dat het hem ook overkomen is, want dat hij het geschreven heeft, is Grunbergs felle reactie – ter verklaring eraan toevoegend dat hij meegelopen heeft met de acute psychiatrische dienst Rijnmond. ‘Ik heb wat ik verzonnen heb, ook echt meegemaakt.’
Hoe Cahn dat ziet, vraagt de moderator. ‘Het idee achter de psychiatrie is dat we iedereen moeten redden,’ zegt ze. Waarop de moderator vraagt hoe ze reflecteert op genezen. Cahn: ‘Er zijn maar twee dingen die echt werken, de chirurg en antibiotica, maar ik wil wel het lijden verzachten.’
Grunberg merkt op dat hij de maatschappelijke context in het gesprek mist. ‘De maatschappij vraagt om een oplossing.’ Waarop Cahn zich afvraagt hoe ver je moet gaan met zorg, want ‘we vinden steeds meer abnormaal’. Grunberg leeft op, zegt dat hij zich kan vinden in de ideeën van Tielens. ‘Wij vinden steeds meer abnormaal, onwenselijk en onveilig. Spijbelen mag niet meer, laten we dat maar eens verplicht stellen!’ Dat hij veel sympathie voor het stoïcisme heeft, zegt hij ook – zich meteen afvragend of een psychose ook een manier is om lijden te voorkomen. ‘Ik zie het als een ziekte, mensen kiezen dat niet,’ aldus een immer serieuze Cahn.
Prettig verrast
Grunberg heeft genoeg van de divan. Het duurt ’m allemaal te lang, hij stapt op. ‘Volgend jaar wel in een tbs-kliniek hè!’ roept hij ten afscheid richting moderator. Er volgden nog een filmfragment, een gedicht en The Electric Space Cowboys speelden gewoon ochtendfris door toen het publiek, enkele diehards uitgezonderd, de zaal rond half twee verlaten had. Het was een lange zit, ontwricht was ik niet, maar wel hier en daar prettig verrast door een nieuwe invalshoek.
Afbeeldingen: de twee schilderijen van Van Gogh die het meest met 'waanzinnige creativiteit' in verband worden gebracht: Boomwortels (1890) en Sterrennacht (1889). De beide foto's komen uit voorstellingen met ervaringsdeskundigen tijdens dit festival, boven cliënten van Arq (traumabehandeling vluchtelingen) en onder cliënten van De Brouwerij (foto's Jean van Lingen).