De kunst van het overleven
30 juli 2017 • Henk Maurits • FILMRECENSIE
To Stay Alive – A Method over Michel Houellebecq is recent op tv geweest en is nu nog een beperkte tijd online te zien bij de VPRO.
'Leven, lijden, schrijven,' zo heette het essay dat Michel Houellebecq in 1991 schreef over zijn gekte. Een essay over waanzin, overleven en kunst dat de basis vormde voor de documentaire To Stay Alive – A Method. Met als ondertitel: 'A feel good movie about suffering'. Een manier van overleven met behulp van de kunst. Maar die kunst kan ook een obsessie zijn, zoals Daan van der Elsken ervoer bij zijn vader, de beroemde fotograaf Ed van der Elsken. Zoon Daan werd het slachtoffer van het egocentrisme van vader Ed, zo blijkt uit Daan's erfenis, eveneens een documentaire over psychisch lijden en overleven. Beide films draaien binnenkort in de bioscoop.
Soulmates
Houellebecq had al de nodige psychiatrische opnames achter de rug, toen hij in 1991 Rester vivant – méthode schreef, ruim voor hij wereldberoemd werd met zijn roman Elementaire deeltjes. De Nederlandse filmmaker Erik Lieshout raakte bevriend met hem, toen hij in 2009 voor de VPRO een portret van hem maakte. Daarbij bleek dat Houellebecq een groot bewonderaar is van popidool Iggy Pop, die begin jaren zeventig aan de wieg stond van de punkbeweging en die zijn optredens ook afwisselde met opnames in de psychiatrie.
Twee ‘soulmates’ die voor Lieshout het vertrekpunt vormden voor zijn documentaire To Stay Alive, waarin hij Iggy Pop (zie foto) als verteller gebruikt, met de intrigerende tekst over waanzin, kunst en overleven van Houellebecq als vertelstof. Een poëtische tekst die zich eigenlijk beter laat lezen, maar die in de mond van Iggy Pop met zijn sonore, donkere grafstem een eigen, hypnotiserende zeggingskracht krijgt. Ook blijf je gefascineerd kijken naar dat verweerde hoofd met die lange haren, een popidool van 68 jaar dat even is weggelopen uit de ‘Hall of Fame’.
Levensverhalen
Met Iggy Pop als leidsman ging Lieshout verder op zoek naar de levensverhalen van mensen met een psychiatrische achtergrond, voor wie de kunst een methode om te overleven is. Hij kwam terecht in Saint Etienne bij Jerome (59), een diep gelovige, angstige man met paranoïde trekken, die steun vindt bij de poëzie. Net als Anne-Claire (39) die op haar twaalfde al een eerste suïcidepoging deed, tot grote schrik van haar ouders die beamen hoezeer hun dochter lijdt onder haar bipolaire stoornis. En dan is er nog Robert (49), de beeldend kunstenaar die de schilderkunst als uitlaatklep heeft voor het lijden dat door alle verhalen heen klinkt.
Lieshout vertelt het verhaal in vier hoofdstukken met veel gevoel voor de taal, maar ook voor de beelden en de filmmuziek. De brokstukken uit het leven worden op een artistieke manier in elkaar gevlochten met fraai camerawerk en muziek, waarbij ook Iggy Pop zelf nog even naar zijn gitaar grijpt. Ook schrijver Michel Houellebecq heeft een plek gekregen in de film. Hij wordt geïntroduceerd als de kunstenaar ‘Vincent’ en Iggy Pop noemt hem een ‘heavy case’ en zo ziet hij er ook uit met zijn door depressies getekende gezicht.
De ontmoeting tussen de beide soulmates vormt het sluitstuk van de film, maar levert minder op dan je als kijker hoopt en verwacht. Houellebecq is een schrijver en geen prater, zo blijkt al snel. En van zijn kunst – voor hij ging schrijven was Houellebecq beeldhouwer – krijgen we niets te zien. De heren vinden elkaar bij een glas cognac en een treurig lied van Schubert. Waarna Lieshout de film afsluit door de vijf geïnterviewde personages ten afscheid nog even gezamenlijk op straat hun opwachting te laten maken.
Daan’s erfenis
Ook Daan van der Elsken zou met zijn ‘gekwelde ziel’ zo hebben kunnen meelopen in To Stay Alive. Hij maakte samen met vriend en filmmaker Joris Postema de film Daan’s erfenis, waarin hij genadeloos afrekent met zijn beroemde vader, fotograaf en filmer Ed van der Elsken, die op dit moment weer in het centrum van de belangstelling staat met een retrospectief in het Stedelijk Museum in Amsterdam. In Daan’s erfenis krijgen we de andere kant van de medaille te zien. Een dominante, egocentrische vader die zijn kinderen vooral zag als foto- en filmpersonages en niet als wezens die tijd, aandacht en liefde nodig hebben. Een vader, die verliefd was op zijn camera en voor wie zijn carrière als fotograaf en filmer op de eerste plaats kwam.
Foto: het gezin Van der Elsken met links Daan op hun boerderij in Edam, 1970.
Net als Ed kijkt zoon Daan terug op een turbulent leven. Maar terwijl vader Ed internationaal beroemd werd, voelde Daan zich miskend en niet gezien door diezelfde vader. Ja, als filmpersonage toen hij als heroïnejunk in de drugsscene terechtkwam en daarna in de kraakbeweging. Maar verder hadden vader en zoon constant ruzie. Daan zocht zijn toevlucht in de muziek, maar zijn vader vond het allemaal niks. Het leidde bij Daan tot een kettingreactie van depressies, angstaanvallen en chronische misselijkheid.
In 2014 toen hij het liefst dood wilde, besloot hij een boek te gaan schrijven om te onderzoeken waar zijn zelfdestructie, extreme opstandigheid en depressies vandaan kwamen. En ook om zijn dochter Zea (15) niet te verliezen door zijn chronische ziekte. Tegelijk besloot hij een film te maken over zijn zoektocht naar het verleden. Een tergende, emotionele worsteling van twee jaar, zo blijkt uit Daan’s erfenis.
Patriarch
Van de mensen uit zijn omgeving horen we dat vader Ed zich gedroeg als een ‘patriarch’, maar ook heel aardig kon zijn. Het meest uitgesproken is Ed’s zuster die onverbloemd vertelt dat haar broer een egoïst was, die zijn kinderen gebruikte als objecten – ‘en dat zal ik hem niet vergeven’. Maar Daan krijgt ook te horen dat hij op zijn vader lijkt en hij herkent zich ook in hem. Tijdens het filmen gedraagt hij zich regelmatig als een ‘control-freak’ en filmmaker Joris Postema is oprecht bezorgd dat Daan ook de controle over zichzelf kwijt raakt.
Een bezoek aan familielid Gerrit Jan Wolffensperger leert hem dat Daan’s moeder een dochter was van verzetsheld Gerrit van der Veen en, net als Daan, leefde in de schaduw van een vader met mythische proporties. Ook zij had een sombere inslag en miste een intieme band met haar vader. Een troostende gedachte voor Daan, die om wat meer in het reine te komen met zijn vader ‘als eerbetoon’ de soundtrack maakt bij een oude film van zijn vader. Een verzoenende co-productie van vader en zoon als happy end.
To Stay Alive – A Method. Erik Lieshout, Nederland, 2016, 70 min.
Daan’s erfenis. Joris Postema, Nederland, 2016, 85 min.
Beide films gingen in première op IDFA 2016.