Autismefilms: contact maken via Disney of de kerk

Meer dan driehonderd films zijn er te zien op het IDFA, het Internationale Documentaire Filmfestival Amsterdam. Daarbij ditmaal ook enkele opmerkelijke films over autisme. Zowel in de Poolse film Communion als in de Amerikaanse documentaire annex animatiefilm Life, Animated spelen twee jonge mannen met een autistische aandoening een hoofdrol. De een communiceert vooral via de lesjes die de katholieke kerk hem leert, en de ander gebruikt  Bambi, Peter Pan of de Lion King om contact te maken met zijn omgeving.

Heilige communie
In het debuut van de Poose filmmaakster en antropologe Anna Zamecka kijkt de camera mee in de wereld van de autistische Nikodem (12) en zijn twee jaar oudere zus Ola (14). Een huishouden van Jan Steen, of in ggz-termen een multiprobleemgezin, waarin een tienermeisje het gezin draaiend houdt en voor haar autistische broer en drankzuchtige vader moet zorgen. Moeder woont al een tijdje niet meer thuis, maar haar nieuwe relatie is op de klippen gelopen en ze wil het – met een verse baby – thuis opnieuw proberen.

Dat is al genoeg stof om een film van anderhalf uur mee te vullen, maar de focus ligt vooral op de interactie tussen Ola en haar broer Nikodem, die ze op alle mogelijke manieren probeert te helpen. Van het knopen van zijn veters tot het wassen van zijn haren. Tegelijk is ze bezig om een goede katholiek van hem te maken en hem voor te bereiden op zijn heilige communie. Want we zijn in het streng katholieke Polen, waar ook autisten gewoon de spelregels van het geloof moeten leren voor ze hun heilige communie mogen doen.

Leren biechten
Dat leidt tot soms hilarische, maar in wezen dieptragische taferelen waarin een autistische jongen, die in een totaal andere wereld leeft, wordt ‘overhoord’ door zijn goedwillende zus of godsdienstleraar. En die zelfs moet leren biechten, waarbij de priester hem voorzegt wat voor zonden hij eventueel zou kunnen hebben begaan. Bijvoorbeeld ‘lui zijn’ of ‘gulzig zijn’, waarbij Nikodem ter plekke in de kerk in lachen uitbarst omdat hij altijd dacht dat ‘gulzigheid’ een deugd was.

Ondanks die ongewild hilarische momenten is Kommunia, zoals de film in het Pools heet, van een intense, uitzichtloze treurigheid. De troosteloze gezinssituatie, waarin een meisje van veertien de verantwoordelijkheid heeft voor een lawine van problemen en waarin hulp van buitenaf ver weg lijkt. Interesse voor het gezin is er noch vanuit school, noch vanuit de kerk, voor wie de eerste communie belangrijker lijkt dan de eerste behoeften van mensen die urgent hulp nodig hebben.

Life, Animated
In zoverre heeft Owen (23), de hoofdpersoon in de film Life, Animated, het een stuk beter getroffen. Hij heeft twee liefdevolle, zorgzame ouders en een aardige oudere broer, die alles in het werk stellen om Owen ondanks zijn autisme een gelukkig en zo zelfstandig mogelijk leven te bezorgen. Zijn vader Ron is een briljante journalist, winnaar van de Pullitzerprijs, die een boek schreef over zijn autistische zoon. Bevriend filmmaker Roger Ross Williams maakte er een film van, die nu furore maakt op de filmfestivals.

Het bijzondere aan Owen is dat hij heeft leren communiceren met zijn omgeving via de animatiefilms van Walt Disney. Hij is bezeten van (oude) Disneyfilms, kent scènes, situaties en dialogen uit zijn hoofd en gebruikt die om ook een rol mee te kunnen spelen in het normale leven. Tot zijn derde was Owen een normaal kind, maar daarna verdween hij in zijn eigen wereld, zijn motoriek veranderde en hij sprak alleen nog wartaal. Zijn enige plezier leek nog te bestaan uit het kijken naar Disneyfilms. Tot zich op een dag een bijzondere gebeurtenis voordeed en de brabbelende Owen opeens met een goed uitgesproken volzin uit een Disneyfilm reageerde op een situatie in huis. Disney bleek voor zijn ouders de sleutel naar het innerlijk van hun zoon en Owen leerde in de loop der jaren Disney te gebruiken om zijn gevoelens te uiten.

Animatie
Voor filmmaker Roger Ross Williams werd ‘animatie’ het leidend beginsel voor zijn film. Hij schetst aan de hand van interviews, foto’s, home movies en fragmenten uit Disneyfilms niet alleen een liefdevol en humoristisch portret van Owen door de jaren heen, maar gaf de animatie ook een eigen plek door de live actionbeelden van Owen aan te vullen met getekende zwart-wit animatiebeelden en zelfs in Disneystijl in kleur een animatiefilmpje te integreren op basis van een eigen idee van Owen over ‘sidekicks’ waar hij zich bij thuisvoelt.

Maar daarnaast maken we ook de verhuizing van Owen mee naar een begeleid wonen-project. De eerste nacht van huis in een nieuw bed. Spannend. En dus grijpt Owen snel een vertrouwde Disneyfilm uit de kast.

De film Communion draait alleen nog op zondag 27 november om 16.45 uur in Eye, zie www.idfa.nl. Life, Animated is uitverkocht, maar komt naar alle waarschijnlijkheid in de bioscoop of op tv.