Rinkelende bellen en zingende Sirenen
4 juli 2016 • Huub Beijers • VERWARDE PERSONEN
Over verwarde personen wordt veel geschreven en gesproken, maar hun eigen stem wordt zelden gehoord. Wat betekent het om verward te zijn? Waar komt die verwarring vandaan? Mark Verhoogt schreef een verhalenbundel met de titel Verwarde man en Huub Beijers van het Utrechtse Steunpunt GGZ sprak tijdens de presentatie van dit bijzondere boek over de verwarring die in de media en de samenleving bestaat rond verwarde medemensen en over verwarrende ervaringen, die bezien door de ogen van degene die ze heeft, verrassend herkenbaar blijken.
Verwarring in de wijk
Het boek Verwarde man van Mark Verhoogt verhaalt van de vele tochten die hij maakte, letterlijk en figuurlijk. Een van de pleisterplaatsen waar hij heeft aangelegd is het Steunpunt GGZ, het zelfregiecentrum voor mensen met psychiatrische aandoening en hun betrokkenen in Utrecht.
De titel van de bundel Verwarde man had niet beter gekozen kunnen worden. Verwarde mensen zijn actueel. We lezen regelmatig in de krant over de stijging van het aantal incidenten met verwarde mensen. Dat gegeven brengt mij dan weer in verwarring. Als de ggz geacht wordt wijkgericht en herstelondersteunend te werken en als mensen met een psychiatrische aandoening mee moeten doen in de samenleving, dan is het toch logisch dat we buiten de ggz meer verwarde mensen tegenkomen.
Meer dan een logistiek probleem
Het aantal incidenten dat is gemeld bij de politie in Midden-Nederland is de laatste jaren verdubbeld tot bijna 6000. Dat zijn er ongeveer 16 per dag. Onze regio doet het overigens bepaald niet goed als je deze cijfers naast Rotterdam en Amsterdam legt, omdat de stijging daar veel kleiner is, namelijk 35% en 10%. Cijfers zeggen eigenlijk meer over de blik van degene die ze presenteert dan over de werkelijkheid. In de landelijke aanpak worden verwarde personen op de keper beschouwd gereduceerd tot een logistiek probleem, iets dat je moet wegen en op de juiste manier moet vervoeren naar de juiste plek: verwarde personen als goederen zonder geschiedenis of verhaal.
Mark Verhoogt vertelt in zijn bundel juist wel de verhalen van zijn verwarring. Ik heb de veertig korte verhalen met veel genoegen gelezen. Ze zijn, zoals Wilma Boevink in haar voorwoord schrijft, geschreven in een taal die je meeneemt in het in-de-wereld-staan van de auteur. Dat ontlokt je af en toe een glimlach bij situaties die op het moment zelf pijnlijk of bedreigend moeten zijn geweest. Het doet je sommige zinnen ook nóg een keer lezen, niet omdat ze niet helder zijn, maar enkel omwille van het genoegen van de taal zelf en het volgen van de schrijver. Nergens in de bundel is dat gekunsteld of onnatuurlijk.
Gerinkel van bellen
Verwarring staat in de beleidstaal voor verstoring en voor verlies van regie en vervolgens voor de noodzaak om in te grijpen. Als je de verhalen van Mark leest, dan dringen zich uiteindelijk andere woorden op dan verlies van regie en verstoring. Ze gaan over verlangen, over verwachting en over de verlossing van het onmetelijke inzicht. Ze gaan ook over dagelijkse besognes die heel herkenbaar zijn. Alledaagse aarzelingen, de smalltalk op het schoolplein, terugkerende rituelen en hoe je je daartoe verhoudt en die de blik op je leven veranderen. 'Op het oog is er niks aan de hand,' schrijft Mark in een van zijn verhalen 'en toch rinkelen er bellen'. Wat voor bellen zijn dat?
In veel van de verhalen van Mark vertelt hij over de tochten die hij maakt. Fietsend van huis naar het Willem Arntsz Huis kijken we naar de wereld, of staan we aarzelend voor een kilometerpaaltje bij Hollandsche Rading. De betekenis van Den Dolder dringt zich op, niet vanwege dat terrein dat tussen de bomen verscholen ligt – het boek gaat niet over de GGZ – maar vanwege de ergste paniekaanval ooit. Het boek leest als een roadmovie en het ligt voor de hand om die tochten te zien als metafoor voor het leven zelf. Stilstaan om te kunnen bewegen, berekenen en vooruitzien, tempo maken, weten en een plan hebben, zomaar voortleven, negatieve herinneringen, verwachtingen en veranderingen en altijd maar voortgaan, er is geen alternatief dan voortgaan.
Verleiding van het onmetelijke inzicht
Er dringt zich nog een vergelijking op. Het alomvattende inzicht dat Mark ervaart tijdens een psychose is voor hem een voortdurende verleiding die doet denken aan de verleiding van Odysseus door het gezang van de Sirenen. Odysseus liet zich vastbinden aan de mast van zijn schip om zich aan die verleiding bloot te stellen en beval zijn manschappen om de oren dicht te smeren met was. Is het dezelfde was die ik zag in de oren van de thuisloze man die jarenlang in het Willemsplantsoen in Utrecht bivakkeerde? Wie aan verleiding toegeeft, is de les, stort onherroepelijk in het onheil.
Verhoogt wijst ons in zijn bundel voortdurend op het wankele evenwicht tussen balans en disbalans in zijn leven. Hij moet zich vastklampen aan in-balans-blijven als ware het de mast van Odysseus. De balans die het verlangen en de verleiding van het ongrijpbare losmaakt. Dat is geen weten of kennen, maar een bijna zinnelijke ervaring van inzicht die de grens van lichaam en geest doet vervagen. Daarin verdwijnt de tijd en wordt het leven een chronologie op zich, die van binnenuit volstrekt helder is. Die ervaring verandert terug in verlangen als de psychose wijkt.
Helse opgave
De dilemma’s en de ervaringen die Mark beschrijft zijn alledaags en daarin zien we hem zich voortbewegen met al zijn o zo herkenbare vragen, gedachten en betrekkingsideeën. Als ik me dat voor de geest haal, gaat dit boek niet over een verwarde man, maar over samenleven. De samenleving waarin hij zich beweegt verschijnt in dit boek echter als een behang of een decor waarin het leven van de hoofdpersoon zich afspeelt en waarmee geen betekenisvolle relatie bestaat. Wie wil er niet een minimale reflectie zien van zichzelf in de mensen en de wereld om zich heen? Als die ontbreekt, verschijnt de fietser die naast je staat te wachten voor het stoplicht als een alien en ben je aangewezen op het geluid van je eigen ademhaling waarin de angst doorklinkt. Leven is je verhouden tot je omgeving en betekenen, voortdurend betekenen. Dat is echter een helse opgave als de wereld zich gedraagt als een decor en niet in relatie staat tot je. Dat dwíngt tot voortgaan, altijd maar voortgaan. In zo’n context is het verlangen naar de heilige graal en het antwoord op alle vragen een levenstaak. Ik vond dat een beangstigende gedachte waarin het heel natuurlijk is dat bellen voortdurend rinkelen, een gedachte die doet verlangen naar verlossing en waarvan je je terecht wilt isoleren.
Verplichte literatuur voor Aanjaagteam
Gelukkig is dat niet het enige. Mark biedt ons houvast door daartegenover de vanzelfsprekendheid van zijn thuis te stellen, van naasten, van zijn kinderen, van meditatie en mindfulness en soms van de GGZ als ankerpunt. Het is een troostrijke gedachte, we kunnen ook op adem komen en ons realiseren dat ook van in-balans-zijn verleiding kan uitgaan, maar nooit alleen maar.
Ik ga afsluiten. Ik begon met verwarde mensen in de stad. Het is nodig als samenleving te leren ons tot hun verhalen te verhouden en de intersubjectiviteit als bindende kracht te herstellen. De bundel van Mark Verhoogt biedt ons daarin de helpende hand en zou verplichte literatuur moeten zijn voor de leden van het landelijke Aanjaagteam Verwarde Personen die mensen die in de war zijn vooral zien als logistiek probleem. Ik wil Mark feliciteren en danken voor deze bundel. Dit smaakt naar meer. Ik zie ernaar uit.
Mark Verhoogt, Verwarde man. Leed en herstel in 40 verhalen. Uitgeverij De Graaff, 2016, 88 blz, € 12,95.