Psychologe stinkt erin

Instinct8 oktober 2019 • Henk Maurits • FILMRECENSIE

Juichende reacties, lovende kritieken, openingsfilm op filmfestivals en uitverkoren als Nederlandse inzending voor de Oscars. Instinct, de debuutfilm van Halina Reijn kan niet meer stuk. Het is nu al de potentiële ‘film van het jaar’. Dat zou een terechte keuze zijn, want Instinct is een spectaculaire, zinderende psychologische thriller met twee fenomenaal acterende hoofdpersonen. Of behandelaars blij zijn met het spel dat hier in een TBS-kliniek wordt gespeeld is de vraag. Fons Diepenmaat van de Van der Hoevenkliniek, herkent zich er in elk geval niet in. 

Film van het jaar?
Na een succesvolle wereldpremière in augustus op het internationale filmfestival van Locarno, ging Instinct eind september in Nederland in première op het Nederlands Filmfestival. Dat gebeurde tijdens de zogeheten “Nederlandse Filmnacht” op 27 september waarbij Instinct in 23 theaters in het land tegelijk te zien was. Soms met een inleiding of met een nagesprek. In de Haarlemse Filmschuur was Fons Diepenmaat, docent en coördinator kunstvakken in de Van der Hoevenkliniek uitgenodigd voor een ‘inleidend hoorcollege’ en een nagesprek. Hierin bleek met name de geloofwaardigheid van de hoofdpersoon, psychologe Nicoline (gespeeld door Carice van Houten) en de situatie in de tbs-kliniek een punt van discussie te zijn. Of zoals Diepenmaat het verwoordde: ‘Dit staat heel ver van de werkelijkheid.’

Werkelijkheid
Toch was het die werkelijkheid waardoor Halina Reijn op het idee kwam voor haar film. In een interview zegt ze getriggerd te zijn geweest door een EO-reportage uit 2014 (Verboden relaties in de TBS) over het fenomeen, dat er zoveel hulpverleners in tbs-klinieken en gevangenissen verliefd worden op zware criminelen. Volgens Reijn is het een blinde vlek die te maken heeft met liefde.

‘Ik heb zelf altijd een grote gespletenheid ervaren als het om liefde en seks gaat. Waarom worden we aangetrokken door iets wat ons schaadt, tot iets wat slecht voor je is?’ Dat kunnen volgens haar foute vrienden zijn maar ook dingen als sigaretten, drugs of alcohol.

Psychologisch machtsspel
Instinct. marwan Kenzari en Carice van HoutenIn Instinct gaat het om een psychologe die zelf de valkuil graaft waar ze later invalt. Ze weet dat een relatie met een patiënt verboden is en het eind van haar carrière zal betekenen en toch stinkt ze er in. Met open ogen, maar liefde maakt blind. Dat wordt in deze film meer dan duidelijk. Instinct gaat echter ook over macht, over manipuleren en domineren, over brute dominante, gewelddadige seks tegenover masochistische verlangens. Een psychologisch machtsspel dat al begint op het moment dat Nicoline de kliniek binnenkomt.

Na een sterke openingsscène - waarin de kijker meteen al op het verkeerde been wordt gezet - mag de nieuwe medewerkster ervaren hoe het voelt om door vier man hardhandig in de isoleer te worden gedeponeerd. Daarna maakt ze kennis met Idris, een pyschopaat met indianenkuif die zij onder haar hoede krijgt. Iemand met een extreem gewelddadig verleden met seksuele delicten, maar ook zeer aantrekkelijk, charmant en innemend. Iemand die weet hoe je vrouwen moet versieren of het nu de stagiaire van de afdeling is of de psychologe van wie hij afhankelijk is voor een succesvolle voortgang van zijn behandeling.

Gebiologeerd
Aanvankelijk houdt Nicoline de versierder nog op afstand. Ze vertrouwt hem niet en is als enige tegen ‘onbegeleid verlof’, maar langzaam maar zeker raakt ze gebiologeerd en maakt Idris gevoelens bij haar en ook bij hemzelf los die ertoe leiden dat hij een andere behandelaar wil. Zij weigert en zoekt afleiding bij haar collega Alex, waarbij onverwachte, deviante seksuele verlangens aan de oppervlakte komen. Verlangens die intuïtief worden gevoeld en gevoed door Idris en die ertoe leiden dat ze later allebei over de schreef gaan.    

Instinct. Carice van Houten als psychologe die voor de bijl gaat voor een patiëntDe seksuele aantrekkingskracht van Idris werkt als een magneet op Nicoline, die je gaandeweg steeds ontoerekeningsvatbaarder ziet worden en allang niet meer in staat om Idris te behandelen. Dat je als kijker meegaat in het steeds ongeloofwaardiger wordende personage van de verwarde psychologe, komt door het fantastische acteren van Carice van Houten. Zij speelt een van haar beste rollen ooit, onder de regie van haar beste vriendin Halina Reijn, die samen met schrijfster Esther Gerritsen het scenario schreef, met een aantal sterke dialogen. Naast tekst spelen in de regie ook non-verbale elementen, kijken, observeren, gluren, snuiven en hijgen, een belangrijke rol. Daarbij wordt toegewerkt naar een buitengewoon spannende en subtiel opgebouwde finale, rond twee mensen die verstrikt zijn geraakt in een ongewone, onmogelijke en ontoelaatbare relatie en allebei met open ogen op de afgrond afrennen.

Fictie
Het laat onverlet dat de situaties waar we naar kijken, als we de professionals uit de praktijk mogen geloven, weinig met de werkelijke gang van zaken in een tbs-kliniek te maken hebben. Zo zei Fons Diepenheim na de vertoning in Haarlem, dat deze psychologe ‘al 10x ontslagen had moeten worden’. Op een gegeven moment ga je je bijna afvragen wie er gestoorder is en hoe je bijvoorbeeld de ongezonde relatie van Nicoline met haar moeder moet verklaren. Maar Instinct is een speelfilm, geen documentaire. En zoals politieseries nooit het werkelijke politiewerk laten zien, geldt dat ook voor deze film.

Instinct is een fictiefilm over een vrouw met heimelijke verlangens en gedachten. Een vrouw, waarmee, aldus Diepenmaat, duidelijk iets aan de hand is. Hij betreurt dat in de film de tbs-kliniek er niet best uit komt, ‘jammer, want tbs is een uniek en geweldig systeem.’ Op een vraag uit de zaal wat je dan wel van de film kunt leren, antwoordde Diepenmaat: “Niks over tbs, maar wel dat je rond tbs mooie verhalen kunt maken.”  

Instinct. Regie: Halina Reijn, Ned. 2019, 99’. Met Carice van Houten en Marwan Kenzari. Nederlandse première op Nederlands Filmfestival 27 september 2019. Sinds 4 oktober in filmtheaters en filmhuizen.

Zie ook: Verboden relaties in de TBS. Programma: Dit is de dag – onderzoek. Uitgezonden door de EO 12-2-2014 en nog te zien via NPO Start.