Soldaten en trauma’s

18 februari 2016 Henk Maurits  FILMRECENSIE

land of mine under sandet 48050685 st 4 s low

In Deviant 87, verschenen in december vorig jaar, stond het thema trauma centraal (hier te downloaden). In de ggz is dat een veel voorkomend probleem. Het kan bijvoorbeeld te maken hebben met verwaarlozing in de jeugd, maar ook met oorlogservaringen. Op het filmfestival Rotterdam draaiden drie films over de posttraumatische stress van soldaten (binnenkort of nu al in filmhuizen te zien).

Land of Mine
Publiekswinnaar van het festival was de film Land of Mine van de Deense filmmaker Martin Zandvliet. Hij stuitte een paar jaar geleden op een verhaal over jonge Duitse krijgsgevangenen tussen de vijftien en achttien jaar, die van mei tot oktober 1945 werden ingezet bij de massale mijnopruiming op de Deense stranden. Hij ontdekte dat van de naar schatting 2600 Duitsers die werden ingezet de helft gewond raakte of stierf, nog afgezien van de traumatische psychische gevolgen bij de overlevenden. 

De tragiek is dat het hier in veel gevallen ging om jonge jongens die in de eindfase van de oorlog door Hitler waren opgeroepen voor de Volkssturm en die zichzelf terugvonden bij het opruimen van mijnen op de Deense stranden. Omdat dit in strijd was met de Geneefse Conventie over behandeling van krijgsgevangenen, werden ze niet zo genoemd, maar ‘voluntarily surrendered enemy personnel’. Filmmaker Zandvliet wees in Rotterdam nog eens hartgrondig op deze misstand, maar zijn film is meer een verhaal over haat en humaniteit. Of beter gezegd, hoe haat kan omslaan in humaniteit.

Land of Mine2

Met blote handen
Zandvliet heeft met Land of Mine een heftige film gemaakt, die focust op een Deense sergeant die onder supervisie van de Engelsen een tiental Duitse jongens krijgt toegewezen voor de mijnopruiming op de stranden. Gewoon met blote handen en zonder enige ervaring. Je kunt er dan ook op wachten dat er slachtoffers vallen. En Zandvliet weet dat op een buitengewoon indringende manier in beeld te brengen. Angst en wanhoop zijn zichtbaar in de ogen van de jongens, die ook nog eens geconfronteerd worden met de psychologische oorlogsvoering van de Deense sergeant.

In het perspectief van Zandvliet zijn de Duitse jongens geen daders, maar eerder slachtoffers van de oorlog. Een besef dat gaandeweg ook doordringt bij de sergeant, die zich steeds meer identificeert met de jongens. Zandvliet speelt impliciet een interessant spel met begrippen als goed en slecht. Wie is goed of slecht in een tijd van oorlog? De sergeant evolueert in de film van een bad guy tot een good guy. De slechteriken in deze film zijn de Engelsen, die de Duitsers op een smerige manier komen vernederen.

full contact 36000369 st 1 s low

Full Contact 
De innerlijke tweestrijd van een dronepiloot wordt op een beklemmende manier verbeeld in de Nederlandse film Full Contact van regisseur David Verbeek. Ivan is een soldaat die vanuit een luchtmachtbasis ergens in de woestijn van Nevada oorlog voert in Afghanistan en Pakistan. Hij bestuurt vanachter een computerscherm een drone, een onbemand vliegtuig waarmee op duizenden kilometers afstand raketten kunnen worden afgevuurd. Een onzichtbare hand die met een druk op de knop een vijandelijk doel uitschakelt: een busje met terroristen, een vluchtende man of een verdacht gebouw. In de jacht op Al Qaida of Isis lijkt alles geoorloofd. 

Verbeek zet de piloot neer als een eenling, een man die als een gamer zonder gevoel vijanden uitschakelt en die zich daarna afreageert met een ritje op de motor naar zijn favoriete stripper in een nachtclub. Voor Ivan is oorlog een abstractie geworden in een virtuele wereld. Tot er iets fout gaat bij de jacht op Al Qaida-kopstuk Al Zahine en er onschuldige slachtoffers vallen in een ‘trainingscentrum voor terroristen’ dat een school blijkt te zijn.

Full contact2Boetedoening
Als dat besef eenmaal goed tot Ivan doordringt, komt hij in een acute psychische crisis terecht. We zien hem naakt, verward en vervuild terug aan een rotsige kust, waar hij zich heeft teruggetrokken in een grot. Hij is in zijn eigen nachtmerrie terechtgekomen en hallucineert dat hij ’s nachts de grot verlaat en dan op het slagveld dezelfde tegenstanders nogmaals tegenkomt, die hij nu van dichtbij een voor een neerschiet met een geweer. In een parallelle wereld is de abstractie een nieuwe realiteit geworden, waarin hij nu zijn vijanden direct in de ogen ziet.

Verbeek heeft Full Contact gemaakt als een soort drieluik. In het eerste gedeelte zien we de dronepiloot aan het werk en virtueel contact maken als er een doel is getroffen. In het tweede deel van de film maakt hij in zijn nachtmerrie ‘echt’ contact met zijn vijanden en in het derde deel van de film, waarin de handeling verplaatst is naar onze westerse wereld, vindt hij niet alleen zijn vriendin uit de nachtclub terug, maar maakt hij opnieuw contact met zijn Arabische vijanden. In dit derde deel zijn ‘schuld en boete’ de drijfveren. De schuldbewuste hoofdpersoon streeft naar boetedoening en meldt zich hiervoor als beginnende bokser bij een boksschool die gerund wordt door zijn vijanden. Met bloed, zweet en tranen hoopt hij in kooigevechten zonder regels uiteindelijk 'herboren' te kunnen worden en de schuld van het verleden kwijt te raken.

cemeteryofsplendour 2Cemetery of Splendour
De soldaten die in de Thaise film Cemetery of Splendour lijden aan een mysterieuze slaapziekte, roepen herinneringen op aan de film Awakenings uit 1990. Hierin weet ‘dokter’ Robin Williams een groep catatonische patiënten, onder wie Robert de Niro, weer tot leven te brengen met behulp van het medicijn L-Dopa. Maar de terugkeer naar de realiteit is slechts van korte duur en na verloop van tijd vallen de patiënten weer terug in hun oude toestand.

Filmmaker Apichatpong Weerasethakul uit Thailand zal de film ongetwijfeld kennen, maar deze vormde zeker niet de basis voor zijn magisch-realistische vertelling. In een land als Thailand, met een langjarige geschiedenis van staatsgrepen en mislukte coups, ligt het leger steeds op de loer om corrupte politici te corrigeren en controle te houden op het politieke systeem. Openlijke kritiek op dat systeem wordt niet geduld en dus grijpen filmmakers naar symboliek en andere manieren om dingen aan de kaak te stellen.

cemeteryofsplendour 1Lichttherapie
Cemetery of Splendour speelt zich af in een vroegere school die tijdelijk is omgebouwd tot hospitaal, waar soldaten verzorgd worden die lijden aan een onverklaarbare slaapziekte met vreemde hallucinaties. Om nachtmerries te voorkomen liggen ze aan eenzelfde apparaat (lijkend op een zuurstofmasker) als de Amerikanen gebruikten in Afghanistan, zo legt de dokter uit aan zijn personeel, dat grotendeels uit vrijwilligers bestaat. Daarnaast krijgen de slapende soldaten een vorm van lichttherapie, die in de geïmproviseerde ziekenzaal soms voor een feeëriek verschijnsel zorgt.

Hoofdpersoon in de film is Jenjira, een vrijwilligster die zich bekommert om Itt, een soldaat die af en toe ontwaakt en met wie ze dan aan de wandel gaat, tot hij spontaan weer in slaap valt. Ook loopt er een medium rond dat op verzoek contact maakt met de geesteswereld van de soldaten. Voor westerlingen is het lastig om binnen te dringen in deze – met een humoristische ondertoon weergegeven – wereld van geesten en tempelgodinnen, van bijgeloof en offerdieren. Een wereld van kruidengeneeskunde en medicinale balsems waarin dromen, meditatie en energiebanen belangrijker worden geacht dan denken. En waarin je maar beter slaapziek kunt zijn dan soldaat. Of zoals Itt in een van zijn wakkere momenten zegt: 'Met soldaat zijn bereik ik niets. De meeste tijd was ik auto’s van generaals.'

Land of Mine. Martin Zandvliet, Denemarken, 2015, in de bioscopen: 31-3-2016.
Full Contact. David Verbeek, Nederland, 2015, in de filmhuizen: 31-3-2016.
Cemetery of Splendour. Apitchatpong Weerasethakul, Thailand, 2015, draait al in de filmhuizen.