Leren van de stemmen in je hoofd

28 april 2016 ♦ Eleanor Longden ♦  ERVARINGSVERHAALEleanor Longden crop

Na een lange periode in de psychiatrie vanwege stemmen in haar hoofd studeerde de Engelse Eleanor Longden toch af als psycholoog. Ze is nu bezig met een promotieonderzoek en schrijft veel over herstel. In februari 2013 hield ze een TED Talk over manieren om met stemmen om te gaan en er zelfs van te leren.

De dag dat ik van huis vertrok op weg naar de universiteit, was een stralende dag vol hoop en optimisme. Ik had goed gepresteerd op de middelbare school. Er werd veel van mij verwacht en ik had zin in het studentenleven van lezingen, feestjes en verkeerspionnendiefstal.

Uiterlijke schijn kan bedriegen. Deze kordate, energieke persoon was een flinterdun bovenlaagje, hoe overtuigend ook. Daaronder was ik diep ongelukkig, onzeker en fundamenteel angstig – bang voor andere mensen, voor de toekomst, voor mislukking en voor de leegte die ik van binnen voelde. Maar ik verborg het handig en van buiten leek ik alles te hebben wat het hopen en streven waard was. Deze fantasie van onkwetsbaarheid was zo compleet dat ik zelfs mezelf voor de gek hield. Toen het eerste semester eindigde en het tweede begon, had niemand enig voorgevoel van wat er stond te gebeuren.

Ik kwam uit college toen het begon. In mezelf neuriënd en aan mijn tas friemelend zoals ik al honderd maal eerder had gedaan, hoorde ik plotseling een kalme stem observeren: ‘Ze verlaat de ruimte.’ Ik keek om me heen en zag niemand, maar de helderheid en stelligheid van het commentaar vielen niet te negeren. Geschokt liet ik mijn boeken achter en spoedde me naar huis. En daar was het weer: ‘Ze opent de deur.’

« Toen maakte ik een fatale fout, ik vertelde een vriendin over de stem »

Dat was het begin. De stem was gearriveerd. En de stem hield aan, dagen- en wekenlang, zonder ophouden. Ze benoemde alles wat ik deed in de derde persoon. ‘Ze gaat naar de bibliotheek.’ ‘Ze gaat naar college.’ De stem was neutraal, onverstoorbaar en werd vreemd genoeg zelfs geruststellend gezelschap – hoewel ik merkte dat de stem soms haar kalmte verloor en dan mijn eigen onuitgedrukte emotie weerspiegelde. Als ik bijvoorbeeld boos was en dit moest verbergen, wat ik vaak deed als volleerd verhuller van mijn ware gevoelens, dan klonk de stem gefrustreerd. Verder was ze noch sinister noch verontrustend, hoewel zelfs toen al duidelijk was dat ze me iets te vertellen had over mijn emoties, vooral emoties die afstandelijk en ontoegankelijk waren.

hearing-voices-4 Susan AldworthToen maakte ik echter een fatale fout. Ik vertelde een vriendin over de stem en zij was diep geschokt. Een subtiel conditioneringsproces was begonnen: het feit dat normale mensen geen stemmen horen en ik wel, betekende dat er iets heel erg fout zat. De angst en afweer van mijn vriendin werkten besmettelijk. Opeens leek de stem niet meer zo goedaardig en toen de vriendin erop aandrong dat ik medische hulp zocht, volgde ik die raad op. Dat bleek fout nummer twee.

Ik vertelde de universiteitsarts over wat ik als het echte probleem zag: bezorgdheid, lage eigenwaarde, angst voor de toekomst. Ik stuitte op een muur van onverschilligheid totdat ik melding maakte van de stem. Hij liet zijn pen vallen, draaide zich naar me toe en begon me met grote interesse te ondervragen. En om eerlijk te zijn zat ik zeer verlegen om interesse en hulp. Dus begon ik hem te vertellen over mijn vreemde commentator. Achteraf zou ik willen dat de stem toen had gezegd: ‘Ze graaft haar eigen graf.’

Ik werd doorverwezen naar een psychiater, die ook de aanwezigheid van de stem zwaar opnam en daarna alles wat ik zei, interpreteerde door een bril van latente waanzin. Ik werkte bijvoorbeeld mee aan een tv-station van studenten dat nieuwsbulletins uitzond over de campus. Tijdens een afspraak die uitliep, zei ik: ‘Sorry dokter, maar ik moet gaan. Ik moet om zes uur het nieuws lezen.’ In mijn dossier belandde de opmerking dat Eleanor zich inbeeldt dat ze een nieuwslezer is op tv.

« Ik ging me agressief opstellen tegenover mijn eigen geest,
een soort psychische burgeroorlog »

Tegen die tijd begonnen de gebeurtenissen me te overweldigen. Een opname volgde, de eerste van vele. Ik kreeg de diagnose schizofrenie en – het ergste van alles – een giftig, kwellend gevoel van hopeloosheid, vernedering en wanhoop over mezelf en mijn vooruitzichten.

Nu ik ertoe aangespoord was om de stem niet te zien als ervaring maar als symptoom, werden mijn angst en weerstand ertegen intenser. Ik ging me agressief opstellen tegenover mijn eigen geest, een soort psychische burgeroorlog. Dit leidde ertoe dat het aantal stemmen toenam en dat ze steeds vijandiger en bedreigender werden. Hulpeloos en hopeloos trok ik me terug in een innerlijke nachtmerriewereld, waarin de stemmen zowel mijn aanklagers als mijn enig waargenomen gezelschap werden. Ze vertelden me dat als ik bewees hun hulp waard te zijn, ze mijn oude leven weer konden terugbrengen. Een hele serie bizarre taken volgden, een soort werken van Heracles. Het begon vrij klein, bijvoorbeeld: trek drie haren uit. Geleidelijk aan werden ze echter extremer en mondden uit in opdrachten mezelf te verwonden of zelfs tot de instructie: ‘Zie je die mentor daar? Zie je dat glas water? Ga erheen en gooi het water over hem heen terwijl iedereen kijkt.’ Wat ik nog deed ook.

Twee jaar later had de achteruitgang dramatische vormen aangenomen. Tegen die tijd had ik het hele rijtje: angstaanjagende stemmen, groteske visioenen, bizarre en hardnekkige wanen. Mijn psychiater zei tegen me: ‘Eleanor, je had beter kanker kunnen hebben, want kanker is makkelijker te genezen dan schizofrenie.’ Ik was gediagnosticeerd, gedrogeerd en afgedankt en was nu zo getormenteerd door de stemmen dat ik een gat probeerde te boren in mijn hoofd om ze eruit te krijgen.

Terugkijkend op de ravage en wanhoop van die jaren lijkt het alsof iemand daar stierf, maar tegelijkertijd toch iemand anders werd gered. Een gebroken, uitgeputte persoon begon aan die reis, maar de persoon die tevoorschijn kwam, was een overlever die uiteindelijk werd wat ik voorbestemd was te zijn.

« Een dokter zei: soms sneeuwt het nog in mei,
maar de zomer komt uiteindelijk altijd »

Vele mensen hebben me in mijn leven geschaad en ik herinner me ze allemaal, maar die herinneringen verbleken in vergelijking met de mensen die me hielpen. De mede-overlevers en de mede-stemmenhoorders. De moeder die me nooit afschreef, die wist dat ik ooit zou terugkeren en bereid was zo lang op me te wachten. De dokter die slechts korte tijd met me werkte, maar die zijn overtuiging overdroeg dat herstel niet alleen mogelijk was, maar onvermijdelijk, en die tijdens een verwoestende terugval mijn doodsbange familie vertelde: ‘Geef de hoop niet op. Ik geloof dat Eleanor hier doorheen kan komen. Soms sneeuwt het nog in mei, maar de zomer komt uiteindelijk altijd.’

Ik zei altijd dat deze mensen me redden, maar nu weet ik dat ze iets veel belangrijkers deden: ze stelden me in staat om mezelf te redden. Cruciaal was dat ze me iets hielpen begrijpen dat ik altijd vermoed had: dat mijn stemmen een zinvolle reactie waren op traumatische gebeurtenissen, vooral uit mijn kindertijd. En dat ze dus niet mijn vijand waren, maar een bron van inzicht in oplosbare emotionele problemen.

stemmen horen Jonathon RosenIn het begin was dit heel moeilijk te geloven, vooral omdat de stemmen zo vijandig en dreigend leken. Een essentiële eerste stap was daarom te leren een metaforische betekenis te zien in wat ik voorheen interpreteerde als de letterlijke waarheid. Stemmen die bijvoorbeeld dreigden mijn huis aan te vallen, leerde ik te interpreteren als mijn eigen angst en onzekerheid in de wereld, in plaats van een concreet gevaar. Voorheen zou ik ze geloofd hebben. Op een nacht hield ik bijvoorbeeld de wacht voor de slaapkamer van mijn ouders, om hen te beschermen tegen wat ik zag als een echte dreiging van de stemmen. Vanwege mijn problemen met zelfmutilatie was het meeste bestek in huis opgeborgen, dus bewapende ik mezelf met een plastic vork en zat voor de kamer, klaar om in actie te komen in het geval er iets gebeurde. ‘Pas maar op, ik heb een plastic vork!’

Mijn latere, veel behulpzamere respons was een poging de boodschap achter de woorden te ontleden. Wanneer de stemmen me waarschuwden het huis niet te verlaten, bedankte ik hen dat ze me toonden hoe onveilig ik me voelde. Als ik het wist, kon ik iets positiefs doen. Vervolgens verzekerde ik hen en mijzelf ervan dat we veilig waren en ons niet meer bang hoefden te voelen. Ik bepaalde grenzen voor de stemmen en probeerde assertief en toch respectvol met ze om te gaan. Zo ontstond er een langzaam proces van communicatie en samenwerking waarin we leerden elkaar te begrijpen en te ondersteunen.

« Elke stem was verbonden met overweldigende emoties
die ik nooit had verwerkt»

Uiteindelijk realiseerde ik me dat elke stem nauw verbonden was met aspecten van mezelf en dat elk van hen overweldigende emoties meedroeg die ik nooit had kunnen verwerken of oplossen. Herinneringen van seksueel trauma en geweld, van woede, schaamte, schuld, lage eigenwaarde. De stemmen namen de plaats in van die pijn en gaven er woorden aan. Mogelijk een van de grootste openbaringen was toen ik besefte dat de meest vijandige en agressieve stemmen feitelijk delen van mij vertegenwoordigden die het diepst gekwetst waren. Zij moesten daarom ook het grootste mededogen en zorg krijgen.

Gewapend met deze kennis raapte ik uiteindelijk mijn verscheurde zelf bij elkaar, elk fragment vertegenwoordigd door een andere stem. Ik stopte geleidelijk al mijn medicatie en keerde terug naar de psychiatrie, maar nu van de andere kant. Tien jaar na de eerste stem studeerde ik eindelijk af in de psychologie, met de hoogste cijfers die de universiteit ooit had gegeven– wat niet slecht is voor een krankzinnige. In feite dicteerde een van de stemmen tijdens het examen de antwoorden, wat technisch gezien mogelijk fraude betekent. (Gelach)

En om eerlijk te zijn, genoot ik soms ook van de aandacht van de stemmen. Zoals Oscar Wilde zei: het enige wat erger is dan dat er over je gepraat wordt, is dat er niet over je gepraat wordt. Je wordt ook heel goed in meeluisteren, want je kunt twee conversaties tegelijk verstaan. Het is dus niet allemaal ellende.

« De vraag moet niet zijn wat er mis is met je, maar wat je is overkomen »

In de psychiatrie zou de vraag niet moeten zijn wat er mis is met je, maar wat je overkomen is. En al die tijd luisterde ik naar mijn stemmen, met wie ik eindelijk vredig en respectvol had leren leven, en die op hun beurt steeds meer compassie, acceptatie en respect naar mij reflecteerden. Ik herinner me een ontroerend moment in de begeleiding van een jonge vrouw die geteisterd werd door haar stemmen. Ik realiseerde me voor het eerst dat ik mezelf niet langer zo voelde en eindelijk in staat was om iemand anders ermee te helpen.

Ik ben lid van Intervoice, de organisatie die verbonden is aan de International Hearing Voices Movement. Deze beweging heeft in de afgelopen twintig jaar netwerken van stemmenhoorders opgericht in 26 landen op vijf continenten. Het initiatief komt voort uit het werk van de Nederlandse emeritus hoogleraar Marius Romme en dr. Sandra Escher, die het horen van stemmen aanmerken als een overlevingsstrategie, een gezonde reactie op krankzinnige omstandigheden. Geen afwijking die geaccepteerd moet worden als symptoom van schizofrenie, maar een complexe, belangrijke en betekenisvolle ervaring om te verkennen. Samen werken we aan een samenleving die stemmen horen begrijpt en respecteert, die in de behoeften van stemmenhorenden voorziet en hen volwaardige medeburgers acht.

Eleanor Longden
Vertaling uit het Engels: Axel Saffran
Illustraties: 'Hearing voices' van resp. Susan Aldworth en Jonathon Rosen