Gebukt onder schaamte of schuld

Bespreking door Annemarie Huiberts van:
Frans Schalkwijk, Onvolmaakt tevreden

schaamte Guislain3 cropSchaamte- en schuldgevoelens horen bij het leven: ze vormen een signaal dat onze zelfwaardering onder druk staat. Maar ze kunnen ook behoorlijk belastend zijn en zelfs een negatieve invloed uitoefenen op je nachtrust en je auto-immuunsysteem. In het zelfhulpboek Onvolmaakt tevreden helpt Frans Schalkwijk lezers hun strenge innerlijke criticus wat milder te maken.

Schaamte of schuld?
Overmatige schaamte- en schuldgevoelens verdwijnen niet door met je verstand te bedenken dat je wél goed genoeg bent, of door het zoeken van bevestiging van anderen. De enige weg naar een soepel geweten is volgens Schalkwijk de weg van het zelfonderzoek. Alleen als je gaat inzien hoe jouw innerlijke criticus je op allerlei momenten klemzet, kun je ervoor kiezen om op een andere manier met jezelf om te gaan.

Schaamte gentEen korte test in het boek maakt duidelijk of je meer geneigd bent tot schaamte of tot schuld. Als je je vooral schuldig voelt, ervaar je te veel verantwoordelijkheid. Negatieve gebeurtenissen zijn dan per definitie het gevolg van iets wat jij hebt gedaan of nagelaten. Terwijl schuld gaat over wat je hebt gedaan, en wat je dus ook weer ongedaan kunt maken, is schaamte verbonden met je identiteit, met wie je bent. Daarom is schaamte een vervelender gevoel dan schuld.

Omgaan met schaamte
Schalkwijk onderscheidt vier dysfunctionele manieren om met schaamte om te gaan – en opnieuw is er een handig testje om er achter te komen welke manier(en) jij zelf gebruikt. Boos worden op jezelf is de pijnlijkste manier omdat je daarmee je schaamtegevoel versterkt en je zelfwaardering juist verzwakt. Je kunt ook boos worden op anderen. Dan hoef je zelf geen schaamte te voelen, maar krijg je waarschijnlijk wel problemen in je relaties met anderen. De derde manier om met schaamte om te gaan is je in jezelf terugtrekken: uit schaamte voor je lijf ga je niet naar de sportschool en omdat je jezelf sociaal onhandig vindt vermijd je feestjes. De laatste strategie is nog rigoureuzer. Je verbiedt jezelf om nog vrij te denken, te fantaseren of te voelen, en verbant schaamte zo volledig uit je emotierepertoire. De keerzijde is dat je gespannen en verkrampt in het leven staat.

Gelukkig is het ook mogelijk om mild te zijn voor jezelf wanneer er eens iets misgaat. Je kunt leren om je schaamte op te merken, te accepteren als een gevoel dat bij jou hoort, en daarna besluiten het de volgende keer anders te doen. Mensen die hun schaamte niet voelen, moeten eerst nog leren herkennen dat onder hun gespannenheid of boze uitvallen soms schaamte schuilgaat: absoluut geen makkelijke opgave.

Gao Brothers schuldOmgaan met schuld
Wanneer je je in allerlei situaties schuldig voelt, bestaat de kans dat je neigt tot kinderlijk denken. Je voelt je bijvoorbeeld al schuldig over een onaardige gedachte terwijl je niks onaardigs hebt gedaan. Denk niet zwart-wit, adviseert Schalkwijk, maar sta jezelf toe om over veel dingen wisselende en tegengestelde gedachten te hebben.

Vaak ligt er aan alle schuldbewuste momenten één psychisch conflict ten grondslag. Het helpt om dat thema onder woorden te brengen, want over iets dat geen geheim meer is kun je veel helderder denken en voelen. Het kan bijvoorbeeld gaan om de wens je wat meer van je ouders los te maken. Daar hoef je je volgens Schalkwijk niet schuldig om te voelen. Autonomie is egocentrisch: je mag, in verbondenheid met anderen, je eigen weg gaan. Ook jaloezie, een gezond fenomeen dat ontspruit aan de menselijke neiging om alles te willen, is geen reden voor schuldgevoel.

Een welwillende passant
Onvolmaakt tevreden is een praktisch en toegankelijk boek vol herkenbare voorbeelden. Het helpt je om trots te zijn op wie je bent en op wat je kunt in plaats van jezelf steeds onder te waarderen. Dat klinkt heel simpel, maar dat is het niet. Het gaat namelijk om patronen die diep zijn ingesleten in de associatieve delen van ons brein, en daarom gelooft Schalkwijk niet in snel succes. Alleen met vriendelijk maar volhardend zelfonderzoek kun je je eigen innerlijke criticus veranderen van een strenge meester in een welwillende passant.

Annemarie Huiberts is psycholoog en journalist.

cover Onvolmaakt tevredenFrans Schalkwijk, Onvolmaakt tevreden. Omgaan met je innerlijke criticus. Uitgeverij Boom 2016, 142 blz, € 14,95.

De afbeeldingen komen uit de expositie 'Schaamte' in psychiatriemuseum Dr. Guislain in Gent (2016, zie hier). De bovenste foto is van Julie Scheurweghs, het beeld daaronder van Berlinde De Bruyckere en het onderste beeld van de Chinese Gao Brothers.