Basale burgerrechten in de knel door nieuwe wet

12 februari 2017 • Mad Pride Nederland • DWANG

Dinsdag 14 februari stemt de Tweede Kamer over de Wet Verplichte GGZ. Het wetsvoorstel moet het mogelijk maken om mensen met psychische problemen sneller gedwongen te behandelen, maar wel liefst in de thuisomgeving en alleen als zorg op vrijwillige basis niet mogelijk is. Mad Pride Nederland voorziet ernstige gevolgen voor de rechtspositie van mensen die psychisch in de knel zitten, en stuurde de volgende brandbrief naar de Kamerleden in de hoop de stemming nog te beïnvloeden.

Geachte Kamerleden,

Uit het wetsvoorstel spreekt de intentie dat de dwangingreep proportioneel moet zijn, alleen mogelijk is onder beperkte voorwaarden en rekening moet houden met de belangen van de patiënt. Dit klinkt redelijk, maar neemt niet weg dat het huidige voorstel de rechtspositie van mensen die psychisch in de knel zitten bedreigt. Deze wet:

• doet een ernstige inbreuk op basale burgerrechten die ook gelden tijdens een psychische crisis, en discrimineert daarmee mensen die psychisch in de knel zitten;
• is in strijd met de recent door Nederland geratificeerde VN-Conventie over de Rechten van Personen met een Handicap;
• bestraft indirect armoede en jeugdtrauma;
• heeft meer negatieve dan positieve gevolgen voor de psychische gezondheid;
• is te gevoelig voor misbruik door familie en andere naastbetrokkenen.

Hieronder lichten wij deze punten toe.

Discriminatie
Willekeurige burgers hoeven niet te bewijzen dat zij niet gevaarlijk zijn. Mits deze burgers geen strafbaar feit begingen, hoeven zij zich er geen zorgen over te maken dat de staat hen oppakt en vasthoudt. Ook mogen ze elke staatsautoriteit de toegang tot hun huis ontzeggen. Dit recht op vrijheid, veiligheid en eerbiediging van privéleven is vastgelegd in het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens (EVRM), artikel 5 en 8.

Mensen die psychisch in de knel zitten, hebben deze zekerheid niet. Autoriteiten kunnen hun huis binnentreden, doorzoeken (zie artikel 3:2 lid f) en hen vasthouden zonder strafrechtelijke verdenking. Deze inperking van mensenrechten zou alleen verantwoord zijn als psychiatrische patiënten ook daadwerkelijk een groter gevaar vormen voor de publieke veiligheid dan andere mensen. Hiervoor bestaat echter geen bewijs.¹

De gezondheid van deze mensen die psychisch in de knel zitten wordt ondergeschikt gemaakt aan de publieke veiligheid. Zoals blijkt uit de grotere rol die toegewezen wordt aan de officier van justitie en de afwezigheid van vergelijkbare wetgeving voor somatische zorg. Het herhaaldelijk noemen van ‘Bart van U.’ en ‘Tristan’ in enkele voor deze wet relevante beleidsrapporten illustreert sterk het onderbuikgevoel en onbegrip van waaruit deze ingrepen plaatsvinden.

Onder ‘verplichte zorg’ valt verbazingwekkend genoeg ook het doorzoeken van de woning naar gedragsbeïnvloedende middelen en gevaarlijke voorwerpen (artikel 3:2 lid f). Deze wet maakt het dus mogelijk om op basis van onbegrepen (verward) gedrag en zonder huiszoekingsbevel over te gaan tot strafrechtelijk onderzoek. Wat rechtvaardigt deze uitzondering? Andere mensen worden met rust gelaten totdat het misdrijf al gepleegd is. Wij vinden dat het EVRM-artikel 14, het verbod op discriminatie, ook geldt voor psychische gezondheid. Daarom pleiten we ervoor dat mensen die psychisch in de knel zitten net zo behandeld worden als andere burgers.

In strijd met VN-conventie
In 2016 heeft de Nederlandse overheid de VN-Conventie voor de Rechten van Personen met een Handicap, waaronder psychiatrische patiënten, geratificeerd. De VN-rapporteurs zien gedwongen behandeling als mensonwaardig en pleiten voor algehele afschaffing.² Gedwongen opname en behandeling is in strijd met het gelijkheidsbeginsel (artikel 5) en het recht op persoonlijke vrijheid (artikel 14) van deze conventie.

Bestraft indirect armoede en jeugdtrauma
Sociale factoren en trauma hebben een grote invloed op de psychische gezondheid. Zo stijgen de zelfmoordcijfers na harde bezuinigingen, privatisering en na een economische crisis.³ Aanhoudende baanonzekerheid en werkloosheid maken depressief.⁴ Basisvoorzieningen zoals huurwoningen worden steeds duurder in verhouding tot lage inkomens. Bovendien is intolerantie jegens mensen die ‘anders’ zijn nog steeds hoog, met negatieve gevolgen voor de psychische gezondheid.⁵ Onderzoekers stellen daarom dat beleid op het gebied van sociale zekerheid, werkgelegenheid en huisvesting ook ‘ggz-beleid’ is.⁶ Alleen al door in betere voorzieningen te investeren, zullen minder mensen psychisch in de knel raken. Door hun psychische protest tegen de bezuinigingen met dwang en medicatie te beantwoorden, geeft de Wet verplichte GGZ een autoritair en anti-democratisch signaal af. Armoede en jeugdtrauma worden indirect bestraft.

Inbreuk op basale burgerrechten
a) Het recht op vrijwaring van arbitraire detentie
Psychiaters geven aan dat het vaststellen van gevaar altijd een onzekere voorspelling inhoudt en dat exacte vaststelling onmogelijk is. De psychiatrische vaststelling van gevaar hangt af van de willekeurige theoretische voorkeur en onbewuste vooroordelen van de psychiater en van statistische correlaties in de bevolking.⁷ Dat laatste houdt in dat personen die kenmerken dragen die binnen de bevolking geassocieerd worden met geweld (of suïcide), sneller als gevaarlijk worden beoordeeld. Het bestaan van een correlatie in de bevolking betekent nog niet dat het kenmerk zorgt voor geweld bij een concreet individu. Met het wetsvoorstel kunnen mensen sneller gedwongen worden opgenomen op basis van een moeilijk objectiveerbaar gevaarscriterium. Er is derhalve een groot risico op arbitraire en ook discriminerende detentie, in strijd met artikel 5 en 7 van het EVRM.

b) Het recht op lichamelijke integriteit
Het wetsvoorstel maakt gedwongen medicatie mogelijk, waarmee het inbreuk maakt op de lichamelijke integriteit en aldus in strijd is met artikel 3 en 5 van het EVRM en artikel 11 van de Grondwet. Personen moeten zelf kunnen bepalen wat er met hun lichaam gebeurt, tenzij het vragen van toestemming onmogelijk is zoals in een noodsituatie. Hoewel het wetsvoorstel probeert rekening te houden met deze voorwaarden, zijn wij bezorgd dat daar in de praktijk weinig van komt. De waarborgen die het wetsvoorstel hiervoor biedt zijn vaag. Bovendien biedt de gewone medische zorgpraktijk ook al mogelijkheden voor zorg zonder expliciete instemming in levensbedreigend situaties; zoals een patiënt die buiten bewustzijn is en daarom beademing krijgt. In de psychiatrie bestaat het risico, ook onder dit wetsvoorstel, dat door personeelstekort te weinig serieuze alternatieven voor dwang voorhanden zijn (zoals in een rustige ruimte even praten). Door onbegrip, angst, vooroordeel en werkdruk wordt al snel aangenomen dat een psychiatrisch patiënt niet in staat is om zelf te oordelen over een situatie (vergelijkbaar met de buiten bewustzijn verkerende somatische patiënt).

c) Het recht op zelfbeschikking
De Wet Verplichte GGZ rechtvaardigt dwang wanneer patiënten niet bekwaam zijn tot een redelijk oordeel. De relevantie van de wil van de patiënt wordt ontkend en diens autonomie wordt hem/haar volledig ontnomen. Zodoende maakt het wetsvoorstel inbreuk op het recht op persoonlijke integriteit. Het is bovendien gevaarlijk om burgerrechten af te laten hangen van een door autoriteiten ingevulde definitie van ‘een redelijk oordeel’. Die fout is ook tijdens het imperialisme gemaakt. Deze definitie van ‘redelijkheid’ zal altijd de dominante normen weerspiegelen en het is de vraag of zulke ongeschreven normen zo’n sterke invloed mogen uitoefenen op de vrijheid van personen. Een kernwaarde van onze vrije samenleving is juist dat mensen zelf mogen bepalen hoe zij willen leven, hoe bizar die wensen ook zijn, zolang het geen strafbare handelingen betreft. Het hebben van een ‘abnormale identiteit’ of rare voorkeuren of levensstijl moet niet gereduceerd worden tot ‘verward gedrag’: als de persoon zelf niet lijdt en derhalve geen zorg wil, is dat zijn of haar goed recht. Dit hebben we bij transgenders al begrepen. Het is een kleine stap om dit begrip te verbreden naar alle mensen die als afwijkend worden gezien.

Negatieve gevolgen voor psychische gezondheid
Meer dwang in de zorg zou mensen die psychisch in de knel zitten moeten helpen om de zo noodzakelijk geachte zorg te ontvangen. Toch wijst groeiend bewijs op de contraproductieve effecten van gedwongen opname en gedwongen zorg. Grootschalig onderzoek wijst erop dat (de dreiging van) dwangopname juist suïcidaliteit in de hand kan werken, zelfs daar waar mensen initieel niet suïcidaal waren.⁸ Het is erg ingrijpend om te ervaren dat je wil er niet toe doet in de onderhandeling over jouw lot. Dit verlies van identiteit en controle wordt soms ervaren als erger dan sterven, waardoor (de dreiging van) dwangopname dus zorgt voor suïcidale gedachten.

Ook betwisten wij de aanname dat dwangmedicatie thuis minder ingrijpend zou zijn. Thuis zou een veilige plek moeten zijn (en is soms de enige), maar wordt door dwangmedicatie geassocieerd met binnendringing.

Naast suïcidaliteit kan ook agressiviteit uitgelokt worden door (angst voor) vrijheidsbeneming, paternalistisch toespreken en dwang, ook onder mensen die normaal niet gewelddadig zijn. Niet iemands gevaarlijkheid wordt dan gemeten, maar de reactie op dwang en autoriteit. Dit gedrag zou dus niet meegenomen mogen worden in besluiten over verdere dwang.

Gevoelig voor misbruik door naasten
De grotere rol die de familie krijgt (zonder noodzakelijke toestemming van de patiënt) kan de positie van kinderen uit disfunctionele gezinnen schaden. Ouders krijgen zo extra middelen om hun kind bang te maken of te straffen, bijvoorbeeld voor het uiten van hun seksuele oriëntatie of genderidentiteit. Volgens het wetsvoorstel kan iedereen een verzoek voor dwangzorg indienen over een persoon (artikel 5:2 lid 1). Hierdoor kan de wet misbruikt worden tegen mensen die gepest worden vanwege hun ‘anders’ zijn.

Mensen die psychisch in de knel zitten, kunnen gaan anticiperen op dwangopname en gedwongen huisbezoeken, wat een constante stressor introduceert in hun toch al zware leven. Het beheersbaar houden van deze stress wordt door anderen al snel opgevat als ‘verward gedrag’, waarmee dit een zelfvervullende voorspelling wordt. Ervaring met dwang kan ook erna nog lang doorwerken als een traumatische en stigmatiserende ervaring.

Enige verzachtende hervormingen op verplichte psychiatrische zorg zullen hoogstens cosmetische veranderingen zijn in een systeem dat in z’n geheel moet veranderen. Graag zien we een ander wetsvoorstel verschijnen dat de verplichte ggz opheft en de toegankelijkheid van de reguliere ggz verruimt. Alleen zo zijn de rechten van psychiatrische patiënten daadwerkelijk gewaarborgd en worden disproportionele ingrepen op individuele levens voorkómen. Wij geloven dat er in alle gevallen een vrijwillig alternatief is en vinden dat mensen het recht hebben om ‘anders’ te zijn.

Wij hopen dat u deze overwegingen in acht neemt bij het stemmen.

Mad Pride Nederland (www.madpride.nl)
Ondersteund door Stichting Perceval, Doortje Kal (project Kwartiermaken en emeritus bijzonder lector Hogeschool Utrecht) en Christina Taft (Everyday Psych Victims Project)

Illustraties: Jolijn Santegoeds verbleef van haar 16de tot haar 18de geregeld in de isoleercel. Men sloot haar daarin op vanwege zelfmoordneigingen, maar de eenzame opsluiting maakte de wanhoop alleen maar groter. Na haar ontslag uit de ggz is Santegoeds  de actiegroep ‘Tekeer tegen de Isoleer!’ begonnen, waarmee ze onder meer tegen de Wet Verplichte GGZ ageert. In 2010 publiceerde ze dit fotoproject op Flickr.com over haar ervaringen in de isoleercel.

Noten
1. Zie literatuuroverzicht opgesteld door het Britse Royal College of Psychiatrists (2008): ‘Rethinking risk to others in mental health services’. College Report CR150. Londen: Royal College of Psychiatrists.
2. Zie http://www.ohchr.org/en/NewsEvents/Pages/DisplayNews.aspx?NewsID=16583&LangID=E
3. Kentikelenis, A., Karanikolos, M., Reeves, A., McKee, M. & Stuckler, D. (2014), ‘Greece’s Health Crisis: From Austerity to Denialism.’ Lancet, 383, 748-753. En http://www.vu.nl/nl/Images/Advies_inzake_streefcijfer_suicide_26_februari_2013_tcm289-343812.pdf.
4. Burchell, B. (2011), ‘A Temporal Comparison of the Effects of Unemployment and Job Insecurity on Wellbeign.’ Sociological Research Online, 9:1-20, http://www.socresonline.org.uk/16/1/9.html.
5. Hatzenbuehler, M.L, Phelan, J.C. & Link, B.G. (2013), ‘Stigma as a Fundamental Cause of Population Health Inequalities’. Am J Public Health, 103(5), 813-821.
6. Professor David Stuckler in http://www.nytimes.com/2013/05/13/opinion/how-austerity-kills.html.
7. Royal College of Psychiatrists (2008), ‘Rethinking Risk to Others in Mental Health Services.’ London: Royal College of Psychiatrists.
8. Susan Stefan, 2016, https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/27363560.